TY - JOUR AU - WAYSI, KARWAN SALIH PY - 2021/03/01 Y2 - 2024/03/28 TI - كوردستان د وێسگه‌هێن پرسا ڕۆژهه‌لاتی دا (1813-1867) "شاشی و راستڤه‌كرن" ڤه‌كۆلیینه‌كا دیرۆكی JF - Journal of Duhok University JA - JDU VL - 24 IS - 1 SE - Humanities and Social Sciences DO - 10.26682/chjuod.2021.24.1.4 UR - https://journal.uod.ac/index.php/uodjournal/article/view/1021 SP - 49-77 AB - ئه‌ڤ ماوێ بۆ ڤێ ڤه‌كۆلینێ هاتیه‌ هه‌لبژارتن دهێته‌ هژمارتن ئێك ژ سه‌خترین و هه‌ستیارترین قۆناغێن دیرۆكا كوردستانێ، ژبه‌ركو دڤی ماوه‌ی دا، پڕسا ڕۆژهه‌لاتی دناڤبه‌را ده‌وله‌تێن زلهێز دا به‌ره‌ڤ ئارسته‌ێن ترسناك دچوو و كوردستان كه‌ڤتبو دناڤ ڤێ هه‌ڤركیێ دا، ژبه‌ركو ژلایه‌كێ ڤه‌ هنده‌ك میرێن كوردی بزاڤا سه‌ربه‌خووبوونێ ده‌ستپێكر بوو، و ژلایه‌كێ دیڤه‌، ده‌وله‌تێن زلهێز ژبۆ بده‌ستڤه‌ ئینانا ده‌ستهه‌لات، پێگه‌هێن ئابۆری و سیاسی ل ده‌ڤه‌رێ دهه‌ڤركییێ دابوو. كوردستانێ دڤێ ململانه‌ و ركابه‌ریێدا سیما و رۆله‌كێ سه‌ره‌كی د پڕسا ڕۆژهه‌لاتی هه‌بوو، و ژئه‌گه‌رێ ڤێ كێشێ ژماره‌كا روویدانێن دیرۆكا كوردستانێ ژلایێ گه‌رۆكێن ئه‌ورۆپی و دیرۆكنڤێسێن كورد و بیانیڤه‌ هاتیه‌ تێكشێلاندن و ب شاشیڤه‌ هاتینه‌ نڤێسین. ژبه‌ر هندێ، ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌ بۆ ڤی ماوه‌ی هاتیه‌ ته‌رخانكرن، داكۆ ئه‌و شاشیێن هاتینه‌ نڤێسین راستڤه‌كه‌ت و ئه‌و راستیێن هاتینه‌ پشت گۆهاڤێتن دیار بكه‌ت.ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه‌ ژ پێشه‌كییه‌كێ، ده‌رازینه‌كێ و چوار ته‌وه‌ران و ده‌رئه‌نجامان پێك دهێتن. دپێشه‌كیێ دا، گرنگییا بابه‌تی، ئارمانج، ژێده‌ر و رێبازا ڤه‌كۆلینێ هاتینه‌ گه‌نگه‌شه‌كرن. ده‌رازینكا وێ ئاماژێ دده‌ت چه‌وانیا چوونا كوردستانێ دناڤ پڕسا ڕۆژهه‌لاتی دا. هه‌روه‌سا درێژه‌پێدانا پێنگاڤێن خودا، به‌حسێ گرنگی پێدانا ده‌وله‌تێن زلهێز ب كوردستانێ دكه‌تن كا چه‌وا و ب چ مه‌به‌ست ده‌وله‌تێن زلهێز به‌رێخۆدایه‌ ده‌ڤه‌رێن كوردی. بۆ روونكرنا پێگه‌هێ چاره‌نڤێسێ میرگه‌هێن كوردی دڤێ هه‌ڤركێدا، ته‌وه‌رێ ئێكێ یێ ڤه‌كۆلینێ شرۆڤه‌كرنا دده‌ت سه‌ر شاشێن د چاره‌نڤێسێ میرگه‌ها سۆران دا هاتین و راستڤه‌ كه‌ت. د ته‌وه‌رێ دووێ دا، ئاماژێ ب ره‌وشا میرگه‌ها بابان دناڤ پڕسا ڕۆژهه‌لاتی دا دده‌ت. ڤه‌كۆلین د ته‌وه‌رێ خۆێ سییێ دا، روونكرنا دده‌تن سه‌ر توندییا هاتنا پڕسا ڕۆژهه‌لاتی بۆ ده‌ڤه‌رێن كوردی ، ب تایبه‌تی میرگه‌ها بۆتان و هاتنا ڕۆسیا، كو فاكته‌ره‌كێ گرنگ و ئامرازه‌كێ كاریگه‌ر بوو د دهه‌لۆیستێ ده‌وله‌تێن زلهێز ل ده‌ڤه‌رێ و راستڤه‌كرنا شاشیێن ڤێ میرگه‌هێ دڤێ هه‌ڤركییێ دا. ته‌وه‌رێ چوارێ یێ ڤه‌كۆلینێ، شرۆڤه‌كرنا دده‌ت سه‌ر كارتێكرنا پڕسا ڕۆژهه‌لاتی ل سه‌ر مێرگه‌هێن دی دناڤبه‌را سالێن 1842-1867 و راستڤه‌كرن وان شاشیێن لدۆر هاتینه‌ تۆماركرن . لدوماهیكێ، ده‌رئه‌نجام تیرۆژكان به‌ر دده‌تن سه‌ر ئه‌وان ئه‌نجامان ، ئه‌وێن خودانێ ڤه‌كۆلینێ دماوێ شرۆڤه‌كرنا ڤێ ڤه‌كۆلینێ گه‌هشتینێ. ER -