رۆژنامه‌گه‌رییا كوردى ب زمانێ فارسى ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ 1906- 1945

  • SIPAN ALI MOHAMMED Dept. of History, College of Education/Akre, University of Duhok, Kurdistan Region-Iraq
  • NAZAR AYOUB HASAN Dept. of History, College of Humanities, University of Zakho, Kurdistan Region-Iraq
Keywords: روژنامه‌ ، روژنامه‌گه‌ریا كوردى ، روژهه‌لاتێ كوردستانێ ، ده‌وله‌تا قاجارى ، شوره‌شا مه‌شرووته‌

Abstract

ئێكه‌م پێنگاڤا روژنامه‌گه‌ریا فارسى ل ئیرانێ دزڤریت بۆ سه‌رده‌مێ قاجاریان و بتایبه‌ت سه‌رده‌مێ (عه‌باس میرزاى) كورێ مه‌زن یێ (فه‌تحعه‌لى شاه‌)ى ده‌مێ گروپه‌كه‌كێ پێنج كه‌سى فرێ دكه‌ته‌ ئوروپا بوو خواندنێ و دناڤ وان دا كه‌سه‌ك ب ناڤێ (میرزا سالح شیرازى)بوو ، پشتى كو ڤه‌گه‌ریاى ئیرانێ یه‌كه‌مین روژنامه‌ ب ناڤێ (كاغه‌ز ئه‌خبار)ددانیت ل سالا 1837 ، و پشتى ڤێ چه‌ندێ دووه‌ه‌مین روژنامه‌ ب زمانێ فارسى ب ناڤێ روژنامه‌یا (وقایع اتفاقیه‌) ل سالا 1851 دهێته‌ دانان ، زێده‌بارى ئه‌ڤێ چه‌ندێ ، هنده‌ك ژ روژنامه‌ و گوڤاران ل باژێرێن كوردستانا روژهه‌لات هاتینه‌ چاپكرن ، و ئه‌ڤ چه‌نده‌ ژى دبیته‌ ئه‌گه‌رێ ئاشنا بوونا كوردان ب روژنامه‌گه‌ریێ ڤه‌ و د پاشه‌روژێ دا ئه‌ڤ سه‌ربوره‌ د خزمه‌تا روژنامه‌گه‌ریا كوردیدا هاتنه‌ بكارئینان

Downloads

Download data is not yet available.

References

(1) شورةشا دةستوورى مةشروتة ذ سالا (1906-1911) ظةكيَشا، بزاظةكة د ميَذوويا نوويا ئيرانىَ دا كو بو دابينكرنا دةستهةلَاتا ياساى د ولاتى دا و دامةزراندنا دامةزراوةييَن ياساى و سةردةميانة هانة ئةنجامدان، و ئةظ شورةشة ذ ئةنجامىَ دوو فاكتةريَن سةرةكى ثةيدا بوو : يا ئيَكىَ زوردارييا قاضارييان و بيَزار بوونا ئيرانيان ب روويةكىَ طشتى ذلايىَ سياسى و ئابوورى و جظاكى ظة ل سةر دةمىَ ماباتا قاجارييان ، يا دووىَ ثةيوةندى و هايداريا بةردةوام يا ئيرانييان و هاتنا هزرو بيريَن نوى بو ئيرانىََ . بو زانيارى زيَدةتر بنيَرة : أحمد كسروى ، تاريخ مشروطه ايران ، انتشارات صداى معاصر ، (تهران : 1378) ، ص 91؛ ادوارد براون ، تاريخ مطبوعات ايران در دوره مشروطيت ، ترجمه : محمد عباسى ،جلد دووم ، كانون معرفت ، (تهران : 1337)، ص 21
(2) محمد حسين شيريان : تاريخ مطبوعات استان كرمانشاه (از سال 1324هـ .ق / 1258تا 1391 هـ . ش ) ، اداره فرهنط و ارشاد اسلامى كرمانشاة ، ض 1 ، ص 66 .
(3) بو دةقىَ ظىَ ثةيمانىَ بنيَرة : ع .وحيد مازندرانى ، قرار داد 1907 روس و انطليس راجع با يران ، مركز انتشار : كتابخانة سقراط،(تهران : 1328) ص ص 27-28؛ على اكبر ولايتى ، تاريخ روابط خارجى ايران در دوره اول مشروطه ، وزارت امور خارجه ، (تهران : 1374)،ص ص 4-6 .
(4) ئةبوولقاسم ئيلهامى بةرنياس ئةبولقاسم خان لاهووتى (1887-1957) ، ل كرمانشاة ذ دايك بووية هوزانظان و روذنامةنظيس و سياسةتمةدار بوو ، شارةزاييةكا باش د زمانيَن بيانى دا هةبوو مينا (توركى ، فةرةنسى ، ئينطليزى ، رووسى )، هةروةسا ئيَك ذ ئةنداميَن ثارتا كومونيست بوو ل ئيرانىَ دطةل بةرثابوونا شورةشا بةلشةفى ل سالا 1917 دضيتة دضيتة ئيستةمبولىَ و ل ويرىَ ذى روذنامة كىَ دانيت بناظىَ (ثارس) كو هةر ثازدة روذان جارةكىَ بةلاظ دكةت ، و ثاشان ب ئيَكجارى دضيتة رووسيا و ل سالا 1957 ل موسكو ضووية بةر دلوظانيا خودىَ و هةر ل ويَرىَ هاتية ظةشارتن، بو زانيارى زيَدةتر بنيَرة : محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 41-72.
(5) محمد حسين شيريان : همان منبع ، ص 69 ؛ بو ثتر زانيارى بنيَرة : محمد صدر هاشمى ، تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد دوم ، انتشارات كمال ، ض 2 ، 1363 ، ص ص 41 - 42 .
(6) مةهدى فةرةهثوور سةنةندةجى (1879-1956) يىَ بةرنياس ب (سةديق دةفتةر)، كورىَ محةمةد قةناد سةنةندةجية، ل باذيَرىَ سنة ذ دايك بووية ، و خواندنا خو ل سنة تمام كرية و شارةزاى د زمانيَن (فرةنسى و عةرةبى و توركى )هةبوو، ثلشان دطةل ئةبولقاسم لاهوووتى روذناما بيستون ضاث دكةن و ثشتى بورينا ضةند ذمارةكان ئةركىَ ضاث كرنا روذنامىَ دكةظيتة سةر مليَن وى بتنىَ، بو زيَدةتر زانيارى بنيَرة : سيد عبدالحميد حيرت سجادى ، نامداران علم ، فرهنط هنر كردستان در دو سدة اخير، ثذوهشطاة ميراث فرهنطى ،صنايع دستى و طردشطرى ، (تهران : 1392)،ص 361.
(7) سعيد مراديان، فهرستطان يك قرن مناطق كردنشين ايران (1906 -2006)، انتشارات انستيتو فرهنطى كردستان ، (تهران: 1386) ، ص 33؛ محمد صدر هاشمى ، تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد دوم ، انتشارات كمال ، ض2 ، 1363 ، ص ص 41- 42 ؛ محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 85 - 86.
(8) كارزان محمد، رابةرى روَذنامةطةرى كوردى (كوردستان-ايران)1906 -2019، ض1،(سليَمانى : 2021)،ل22.
(9) سعيد مراديان، مصدر ثيشين ، ص 44.
(10) ثارتا (تودة) ئيَكة ذ طرنطترين ثارتيَن ضةثرةو ييَن ئوثوزسيونىَ ل ئيرانىَ، ل سالا 1941 ذلايى كةسانيَن ميللى و ئازاديخواز وةك (ميرزا سليَمان اسكندرى ، ايرج اسكندرى ، رزا روستة ، خةليل مولكى و ...هتد)هاتية دامةزراندن ، بو زيَدةتر زانيارى بنيَرة : ياسين سةردةشتى ، هةلويستى حزبى توودة لة حاست كيَشةى نةتةوايةتى طةلى كورد لة ئيران (1941-1983)،لة بلَاوكراوةى بنكةى ذين ، (سليَمانى : 2005)، ل 6 ؛ حسين أحمدى ، بررسى حوادث سياسى مناطق كردنشين ايران (1330-1320 ش)، مؤسسه مطالعات تاريخ معاصر ايران ، ض2، (تهران : 1394) ، ص 248.
(11) حسين ابو ترابيان ، مطبوعات ايران از شهريور 1320 - 1326 ، انتشارات اطلاعات ، ض 1 ، تهران ، 1366 ، ص 59 .
(12) همان منبع، ص 38 ؛ محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص 76 ؛
(13) عادل محمد ثور، تاريخ مطبوعات كردى سير تاريخى و باز شناسى ساختارى ان ها از ابتداء تا كنون، (هةوليَر : 2013)، ل203 .
(14) كارزان محمةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 122 .
(15) منصور اتحادية ، رستخيز ، روزنامةاى نا شناختة ، مجلة تخصص طروة تاريخ دانشطاة تهران ، شماره (4) ، (تهران : 1328)،ص 67 ؛ كاوة بيات ، ابراهيم ثورداود و رستخيز ايران در جنط اول جهانى ، ص ص 294- 296.
(16) راضيه محب ، رستخيز روزنامه اى معرفى نشده ،كتاب ماه تاريخ و جوغرافيا ، شماره (139)، اذر 1388 ، ص 32 .
(17) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 89 - 90 .
(18) راضيه محب ، مصدر ثيشين ، ص 32.
(19) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 24 .
(20) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين، ل 33 .
(21) بو زانيارى زيدةتر بنيَرة : مسعود برزين ، شناسنامه مطبوعات ايران أز 1215 تا 1357 شمسى، ضاثخانة زندطى ، (تهران: 1371 ) ، ص 299 ؛ محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 110- 112 ؛ محمد صدر هاشمى ، مصدر ثيشين ، ص ص 58 - 59 .
(22) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص 112.
(23) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 111-113
(24) كاوة بيات ، مسعود كوهستانى نذاد : اسناد مطبوعات (1320-1286 ه.ق ) ، انتشارات سازمان اسند ملى ايران ، جلد اول ، تهران ، 1372 ، ص ص 572- 573 ؛ محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 160 - 161 ؛ مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص219 .
(25) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 162 - 164.
(26) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 59 .
(27) جوتيار توفيق ، جوتيار توفيق ، بيلوطرافياى روذنامةطةرى كوردى لة روذهةلاتى كوردستان و دةرةوةيدا ، (سليَمانى:2007) ، ل 17.
(28) خولا ئيَكىَ ل سالا 1925/1926 بو وة خولا دووىَ ل 1930 بو، خودانىَ ئيمتيازىَ محةمةد جواد جةليلى كرمانشانى و سةرنظيسةرىَ وىَ فةرةجولاَ جةلالى بو ، زيدةتر زانيارى بنيَرة : محمد صدر هاشمى، تاريخ جرائد و مجلات ايران ، مصدر ثيشين ، جلد جهارم ، ص ص 81 - 82 .
(29) جوتيار توفيق ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 17 .
(30) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 58 ؛ محمد صدر هاشمى ، تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد ضهارم ، ص ص 149- 150 ؛ كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ، ل 134.
(31) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ؛ ادوارد براون : تاريخ مطبوعات ايران در دوره مشروطيت ، ترجمه : محمد عباسى ،جلد دوَم ، تهران ، كانون معرفت ، 1337 ، ص ص 35 -37
(32) مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص 247 .
(33) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 47.
(34) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص ص 55- 56.
(35) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 82.
(36) محمد صدر هاشمى : تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد دوم ، انتشارات كمال ، ص 51 .
(37) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص ص 173 -174؛كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 52.
(38) كاوة بيات ، مصدر ثيشين ، ص 86 .
(39) كاوه بيات ، مسعود كوهستانى نذاد : اسناد مطبوعات (1320-1286 ه.ق ) ، انتشارات سازمان اسند ملى ايران ، جلد دوم ، (تهران : 1372)، ص 300.
(40) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل ل 135-136.
(41) محمد صدر هاشمى ، تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد سوم ، انتشارات كمال ، ض2 ، 1363 ، ص 149 .
(42) محممد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص 188 .
(43) مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص 299 .
(44) محمد حسين شيريان ، مصدر ثيشين ، ص 196؛ سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 51 .
(45) حسين ابو ترابيان ، مصدر ثيشين ، ص 105
(46) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 31
(47) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 31
(48) ادوارد براون ، محمد على تربيت ، تاريخ مطبوعات و ادبيات ايران ، ترجمه : رضا صالح زاده ، ناشر كانون معرفت ، جلد سوم ، ص 23
(49) مسعود برزين ، شناسنامة مطبوعات ايران از 1215 - 1357 شمسى ، تهران ، 1371 ، ص 29 ؛ ادوارد براون ، تاريخ مطبوعات ايران در دوره مشروطيت ، ترجمه : محمد عباسى ،جلد دوَم ، (تهران : 1337)، ص28.
(50) سةبارةت ظىَ ثارتىَ بنيَرة : ابراهاميان ، مصدر ثيشين ، ص ص 129-130.
(51) محمد صدر هاشمى ، تاريخ جرايد و مجلات ايران ، جلد ضهارم ، ص ص 69 - 70 .
(52) مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص 27.
(53) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 56.
(54) مسعود برزين ، شناسنامه مطبوعات ايران از 1215 تا 1357 شمسى ، ضاثخانة زندطى ، (تهران : 1371)، ص 336.
(55) ئةظ ثارتة لايىَ قةوام سةلتةنةى و هةظاليَن وى ظة ل سالا 1945 هاتية دامةزراندن و ئارمانجا وان بو ريَطرى كرنىَ ل خواستيَن رووسيا بوو ، سةبارةت ظى ثارتىَ بنيَرة : محمد وصفى ابو مغلى ، الأحزاب و التجمعات السياسة فى ايران ، 1905-1981،الطبعة الثانية ، منشورات مركز دراسات الخليج العربي ، (جامعة البصرة : 1983)، ص22 .
(56) ميرزا ئةحمةد خان قةوام سةلتةنة (1870-1955)كورىَ ئيبراهيم خان موعتةمدولسةلتةنة ، ل تةهران ذ دايك بووية ، خواندنا خو هةر ل تةهران دخوينيت ، و مروظةكىَ زانا و ذير بوو ، ذ بةرظىَ ضةندىَ موزةفةردين شاهىَ قاضار وى دئينيتة دةف خوو ، و خودان دةست خةتةكىَ زورىَ جوان بوو ، ذبةر جوانيا دةست خةتىَ وى بريارا (مةشروتيةتىَ )ب دةستىَ وى دهيَتة نظيسين ، هةروةسا ضةندين ثلة و ثوستيَن سياسى و لةشكةرى وكارطيَرى وةردطريت ، ل سةردةمىَ ئةحمةد شاهى دا دبيتة واليىَ خوراسانىَ ، و ل سالا 1955 دضيتة بةر دلوظانيا خودىَ، بو زيَدةتر زانيارى بنيَرة : أحمد عبدالله ثور ، نخست وزيران ايران ، ضاثخانة افتاب ، ضاث أوّل ، 1369 ، ص139.
(57) ل سالا 1945 ب سةروكاتيا جةعفةر ثيشظةرى ل تةبريَز هاتية دامةزراندن ، بو زيَدةتر زانيارى بنيَرة: محمد وصفى ابو مغلى ، المصدر السابق ، ص 22.
(58) حسين ابو ترابيان ، مصدر ثيشين ، ص 135 .
(59) على صائمى : تاريخضة روزنامة نطارى در اذربايجان غربى (1265-1420ق ، 1849-1999 ز ) ، ص ص 94- 99 .
(60) مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص 40 .
(61) محمد محمد ثور: ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 38.
(62) سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 34 .
(63) ئةبولبةقاى سةنةندةجى بة رنياس ب مظهر الأسلام (1882-1931) كورىَ حاجى شيخ محةمةد معتةمد الاسلام سنةي (كانى مةشكانى)ية و ل باذيَرىَ سنة ذدايك بووية و خواندنا خو هةر ل ظى باذيَرى ل دةف بابىَ خو و مامىَ خو خواندية و ل سةردةمىَ سالار ئةلدةولةى دا ثيَكولا دكةت بو ظةكرنا خواندنطةهةكىَ ل باذيَرىَ سنة و دوماهيىَ سالار ئةلدةولة رازى دبيت و خويندنطةهةك دهيَتة ظةكرن بناظىَ (سالارية)، هةروةسا دا كو بشيَت هزرا خةلكى بةرةف ثيش ظة ببةت خلكى هشيار بكةت رابوو ب دةرئيَخستنا روذنامةكىَ بناظىَ تةمةدوون ، زيَدةبارى ظىَ ضةندىَ ئةبولبةقا دبيتة خودانىَ ضةندين بةرهةمان ذوانا (السيف المسلول على شأن ابن البتول ، حديقة الورد شرح لامية الكرد بة عربى ،و طةلةكيَن دى )،بو زانيارى زيَدةتر بنيَرة : سيد عبدالحميد حيرت سجادى ، مصدر ثيشين ، ص ص 361-362.
(64) كارزان محمد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 25 .
(65) جلاتين (هيكتوطراف)مادديةكىَ نيسةكى ية كو ذ طلسرينى و مادةيةك ذ ماددين كيمايى ثيَكهاتية، ل ضةرخيَن هةذدىَ تا دةستثيَكا ضةرخىَ بيستىَ كار ثىَ دكر ، وةك سكوتينى ية كو دمينيت ب دةستين مروظى ظة ، كو بو ضيكرنا سكوتينى و هةروةسا د ئاميريَن ضاثا دةستى دا دهاتة بكارئينان ، و ل وى سةردةمى ذبةر نةبونا ئاميريَن ضاثكرنىَ ثشت بظى ماددةى طرىَ ددا بو زيدةتر زانيارى بنيَرة : محمد معين ، مصدر ثيشين ، ص ص 805-806.
(66) محمد محمد ثور ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 38 ؛ كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 25.
(67) على صائمى : تاريخضة روزنامةنطارى در اذربايجان غربى (1265-1420ق، 1849-1999ز) ، ثاياننامة ، دانشكدة علوم انسانى و اجتماعى دانشكدة تبريز ، 1381 ، ص ص 65-70 .
(68) كارزان محمةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 96 ؛ هةروةسا مسعود بةرزين ئاماذىَ ب سالناما معارف ل كوردستانىَ ددةت ل سالا 1936 ل سنة هاتية بةلاظ كرن ، دبيت ئةظة تمامةتيا ظىَ سالنامىَ بيت ، مسعود برزين ، مصدر ثيشين ، ص 233.
(69) سعيد جليلى ، دانشنامه مطبوعات اذربايجان 1370-1230 شمسى ، انتشارات مهدى ازادى ، ض1، 1375 ، ص 32.
(70) بوو زانين ل سالا 1960 روذنامةكا دى بناظىَ (سنندج) هاتة بةلَاظ كرن خودانىَ ئيمتيازىَ (احمد كمانطر وكيل ثاية 1 دادطسترى) و دوير نينة ئةظة خولادووىَ بيت ثشتى ظة قةتيانةكا دريَذ جارةكا دى نوى بويةظة ضونكى ئةظ روذناما 1960 يا بناظىَ سنندج ناظةروكا وىَ وةكى يا سالا 1935 ية و طرنطى ب بابةتيَن (راميارى ، ادبى ، جظاكى ، رةخنةيي) ددةت ، بو زيَدةتر زانيارى بنيَرة :جوتيار توفيق ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 52 ؛ عادل محمد ثور ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل199. سعيد مراديان ، مصدر ثيشين ، ص 52 ؛ بو زانياريت زيدةتر ل سةر ظىَ روذنامىَ بنيَرة ، كاوة بيات ، مسعود كوهستانى نذاد : اسناد مطبوعات (1320-1286 ه.ق ) ، انتشارات سازمان اسند ملى ايران ، جلد دوم ، (تهران : 1372)، ص ص 62 - 63 .
(71) كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 69.
(72) عادل محمد ثور : ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 193 .
(73) عادل محمد ثور ، هةمان ذيَدةر ، ل193 ؛ كارزان محةمةد ، ذيَدةرىَ بةرىَ ، ل 55.
(74) محسن روستاى - غلامرضا سلامى : اسناد مطبوعات ايران (1332-1320) ، جلد ضهارم ، انتشارات سازمان اسناد ملى ايران، ض 1 ، (تهران : 1376)، ص ص 825 - 826.
(75) محسن روستاى - غلامرضا سلامى ، همان منبع ، ص ص 825 - 826.
(76) محسن روستاى - غلامرضا سلامى ، همان منبع، ص ص 825 - 826.
(77) صديق صالح ، رفيق صالح ، مصدر ثيشين ، ص3.






الصحافة الكوردیة باللغة الفارسیة فی شرق كوردستان (ایران) 1906-1945.
Published
2023-07-04
How to Cite
MOHAMMED , S. A., & HASAN, N. A. (2023). رۆژنامه‌گه‌رییا كوردى ب زمانێ فارسى ل رۆژهه‌لاتێ كوردستانێ 1906- 1945. Journal of Duhok University, 26(1), 807-821. https://doi.org/10.26682/hjuod.2023.26.1.51
Section
Humanities and Social Sciences