ههلویستێ جهلادهت بهدرخانـى ژ بزاڤا كهمــــــالى 1919 - 1923
Abstract
جهلادهت بهدرخان وهكو ئێك ژ كهسایهتیێن هیمدار و كاریگهر دمێژوویا بزاڤا نهتهوهيى و رزگاریخوازیا كوردى دا، ههلویستێن وى د دیار و بهرچاڤن ژبزاڤێن سیاسى و لهشكهرى چ یێن گرێداى ب مللهتێ كوردڤه یان ژى ب دهولهتا ئوسمانى ڤه. و ژبهركو بزاڤا كهمالى (1919 - 1923) ئێك ژوان بزاڤێن سیاسى و لهشكهرى بویه كو ل دهڤهرێن كوردنشین ل توركیا گهشهكرى، و ژبهر گرنگیا بابهتى مه بفهردیت ههلویستێ جهلادهت بهدرخانى ژئهڤێ بزاڤێ ببیته ناڤونیشانێ ئهڤێ ڤهكولینا زانستى.
دئهڤێ ڤهكولینێ دا ههول هاتیه دان هندهك پرسێن گرێداى ب ههلویستێن جهلادهت بهدرخانى ڤه ژ بزاڤا كهمالی بهێنه ئازراندن، ژوانا: چ رول د بزاڤا مهلاتیێ دا 1919 گێرايه؟، ب چ شێوه ڕولێ خو د ئاراستهكرنا سياسهتا كومهلێن كوردى ب دژى بزاڤا كهمالى گێرايه؟، مینا كومهلا تهشكیلاتا جڤاكیا كوردى و كومهلا مالباتا بهدرخانى، ههروهسا پشتى بهێزبون و سهركهفتنا بزاڤا كهمالى و دهركرنا هندهك بریارێن توند گرێداى وهلاتپارێزن كورد، سهرپشكا وان مالباتا بهدرخانى جهلادهت بهدرخانى چ ههلویست وهرگرتيه؟، بوچى ژ ئیستانبولێ هاته دورخستن؟.
ڤهكولین لگورهى رێبازێن ڤهكولینا مێژوویى هاتیه نڤیسین، ب رێیا كومكرنا زانیاریان ژ ژێدهرێن گرێداى بابهتێ ڤهكولینێ ڤه، ب هویربینى و هوشیارى سهرهدهرى دگهل هاتیه كرن لسهر بنیاتێ شروڤهكرنێ
Downloads
References
(2)لدور ژدایكبونا جهلادهت بهدرخانى، مهنسۆر شلیتا و پارێزهر یوسف مهلك د نڤیسین و پهرتوكێن خوهدا مێژوویا 26 گولانا 1897 ب ژدایكبونا وى د دانن، جهمال خهزنهدار و بهشهك ژ نڤیسكارێن دههڤرانه لسهر ههمان مێژوو، لگور هندهك بوچون و ڤهكولینێن لسهر بهرههمێن جهلادهتى بخو هاتینه كرن، دوو مێژوویێن دن ژى دهێنه دانان 1892 و 1894، ب تایبهتى سالا 1894 ژبهركو جهلادهت دنڤیسینهكا خوهدا بناڤێ (وهره دوتمام - Were Dotmam) ل شامێ 18 ئیلونا 1934 بو دوتماما خوه رهوشهن خانمێ دنڤیست و تێدا دبێژیت:"دوتمام وهلێ یه، ... ئهز پیربومه.. دناڤ جانێ مندا چل بوهار بشكڤینه،..."، لدیف ئهڤێ نڤیسینێ سالا ژدایكبونا وى 1894، ههر چ سادق بههائهدین و د. كهمال مهزههر و محهمهد ئوزون هژمارهكا دى یا نڤیسكاران 26 گولانا 1893 ب سالا دروست یا ژدایكبونا وى د ههژمێرن، سینهم خان كچا جهلادهت بهدرخانى دووپاتى ل ئهڤێ مێژوویێ دكهت، دیاردكهت كو كامیران بهدرخان برایێ جهلادهتى ژدایكبوویێ سالا 1895 و دوو سالان ژ جهلادهتى بچوكتره. د. حسین حبش، نهضـة الثقافة الكردیة فی مجلة هاوار، ترجمه: دلاور زنكی، قامشلو، 2017، ص ص 56 - 57 ⸵ چاڤپێكهفتن دگهل سینهم خان جهلادهت بهدرخان، ههولێر، 28 كانـونا ئێكـێ 2021⸵
. Celadet Ali Bedirxan , Were Dotmam , Çapa Yekem , Istanbul , 2014 , L. 34
(3)Mehmed Uzun, Romana Bîra Qederê, Stockholm, 2002, LL. 11- 15.
(4)سهرهاتیا ژدایكبونا جهلادهت بهدرخانى ژ زاردهڤێ رهوشهن خانم خێزانا ناڤهاتى زورا ب ئازار بوو، دایكاوى سهنیحه خانمێ زور نهخوشى دیت. بنێره: روشن بدرخان، "جلادت بدرخان كما عرفته، مجله الحوار"، العدد الثانی، قامشلی، أیلول 1993، ص ص 86 - 89⸵ ناهیده رهفیق حیلمى، "ژیانى پرشنگدارى میر جهلادهت بهدرخان"، گوڤارى روشنبیرى نوێ، هژماره (139)، سلێمانى، 1997، ل 72⸵ كونى رهش، الامیر جلادت بدرخان حیاته و فكره، تقدیم: روشن بدرخان، دمشق، 1992، ص 46⸵
Mehmed Uzun, Jêderê Berê, LL. 16-24
(5)Mehmed Uzun, Jêderê Berê, L. 24.
(6) د. اسماعیل محمد حصاف، تاریخ كوردستان المعاصر 1916-1946، الجزءالاول، اربیل، 2017، ص 324.
(7)Konê reş, 40 saliya bîranîna Mîr Celadet Bedirxan, Govara Hêvî, Institut de Paris, 1992, L. 42.
(8)د. حسین حبش، المصدر السابق، ص 58.
(9) نێرگز صادق امین، تایبهتمهندی یا خاندنگهها ئهدهبیاتێن كوردى ل شامێ 1918 - 1960، ناما ماستهرێ یا نهبهلاڤكرى، زانكویا دهوك، 2013، ل 124.
(10) صادق بهاء الدین ئامێدى، "جهلادهت بهدرخان"، گوڤارا كورێ زانیارى عێراق دهستهى كورد، بهرگێ حهفتێ، بهغدا، 1980، ل 257.
(11)مهشروتیهتا سالا 1908: ل دوماهیێن سهدێ نوزدێ پێلهكا هزروبیرێن نهتهوا توركى دناڤ رهوشهنبیرێن توركان و بتایبهتى دناڤ تهخا قوتابیاندا سـهرهلدا، ئهڤ تهخه بهرهنگارى ئوسمانیهتێ و بزاڤا كومكارا ئیسلامی بوون، ئیتحاد و تهرهقى دهستهكێ باش تێدا ههبوو، و دخواستن دهولهتا ئوسمـانى بگوهورن بو دهولهتهكا نهتهوى توركى، سوڵتان عهبدولحهمید نهچاركر پێگیری و كار ب دستورى بكهت. بنێره: د. اسـماعیل احمد یاغی، الدولة العثمانیة فی التاریخ الحدیث، الریاض، 1996، ص ص 207 - 212.
(12)Barbara Henning, Narratives of the History of the Ottoman – Kurdish Bedirhani Family in Imperial and post Imperial Context, University of Bamberg, 2018, PP. 347-350.
(13) رۆهات ئهڵاكۆم، كوردهكانى ئهستهمبووڵى كۆن 1453 - 1925، وهرگێرانى: ئهحمهد تاقانه، ههولێر، 2005، ل ل 93-94.
(14)Barbara Henning, Op.Cit, P. 364.
(15)ناهیده رهفیق حیلمى، "ژیانى پرشنگدارى میر جهلادهت بهدرخان"، گوڤارى روشنبیرى نوێ، هژمار (139)، سلێمانى، 1997، ل 72.
(16) Barbara Henning, Op.Cit, P. 364. ⸵ جواد كاظم البیضانی، التاریخ والمؤرخون الكرد، بیروت، 2012، ص 149.
(17)مستهفا كهمال پاشا: ل سالا 1881 ل سالونیكا یونانى ژدایك بوویه، بابى وى عهلى رهزا فهرمانبهر بو و دایكا وى خاتون زوبهیده بو، زورا گرێداى داب و نهریتان بوو و دخواست كورێ ل خواندنگهها ئاینى فێرببیت، لێ بابێ وى دخواست ل زانینگهههكا نوى فێربیت، ل ژیێ نهه سالیێ بابێ وى دمریت و دایكا وى سهرپهرشتیێ لسهر دكهت ل سالا 1893 بهردهوامى دایه خواندنا خوه ل قوتابخانه و زانكویێن لهشكهرى، ل سالا 1905 پلا یوزباشــى نهقیب بدهستڤهئینایه، خزمهتا خوه ل دیمهشقى دهسپێكریه، دماوێ خزمهتا خوه یا لهشكهرى دا چهندین سهركهفتن ئیناینه ل لیبیا و حهلهب و ئهلبانیا ههتا سالا 1915 وهكو قارهمانهكێ نشتیمانى پێشچاڤ دبوو، شیا پشتهڤانیهكا مهزن دناڤ توركیا دروست بكهت و ب دژى سولتانى ب راوهستیت، جڤاتا نشتیمانى دامهزراندنیه و سهركێشیا وێ كریه، ل 29 چریا ئێكا 1923 ب زوربهیا دهنگان وهكو ئێكهم سهروك كومارێ توركیا و ل سالا 1938 وهغهركریه. حنا عزو بهنان، التطورات السیاسیه فی تركیا 1919 - 1923، رساله ماجستیر غیر منشوره، بغداد، 1989، ص ص 36 - 50⸵ د. خضیر البدیری، التاریخ المعاصر لایران وتركیا، الطبعة الثانیة، بیروت، 2015، ص 255⸵ أندرو مانجو، أتــاتورك السیرة الذاتیه...، ترجمه: عمر سعید الأیوبی، ابو ظبی، 2018⸵ د. رضا نور، أتاتورك ورفاقه و نهایة العثمانین، القاهرة، 2019⸵
Ilber Ortayli, Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Istanbuk, 2018; Şevket Sürayya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal 1922 – 1938, Cild 1 - 3, Remzi Kitabev, 1999; Lord Kinross, Atatürk, Istanbul, 1994.
(18)فارس عثمان، الكرد فی سوریا 1920 - 1946 ، الجزء الاول ، قامشلو، 2019، ص 250.
(19)ب راستى ههلویستێ كوردێن رهوشهنبیر مینا مالباتا بهدرخانیا ژ پشكداریا شهرى دگهل هندهك زانایێن ئاینى ب دژى بانگهوازیا جیهادا ئوسمانى بو، لێ بهلێ هندهك ژ شێخێن كوردان فهرمانا جیهادێ ڕاگههاند و لژێر باندورا ئهڤێ چهندێ پشكهكا كوردان پشكداریهكا كاریگهر دشهرى دا كر. عهلى تهتهر توفیق، كێشا كوردى ل باكورێ كوردستانێ... 1918 - 1923، گوڤارا مهتین، هژماره (114)، دهوك، 2001، ل 34.
(20)ههر ژ دهسپێكێن شهرى جیهانیێ ئێكێ ل 1 چریا دوویا 1914 لهشكهرێ سیێ ئوسمانى یێ بهرپرسیار ژ چهپهرێ قهفقاسێ، دناڤ ئهڤى لهشكهرى دا یهكهیێن رێكخستى ههبون، ههلبهت جهلادهت بهدرخان ئێك ژبهشدابوویا بوو.
Celâl Temel, Dünya Savaşi Yillarinda 1916 Kürt Tehciri, Istanbul, 2019, SS. 29 – 60 .
(21)Seid Veroj, Du Birayên Bedirxanî Celadet û Kamiran Bedirxan 1913 – 1923, Istanbul, 2018, L. 42 .
(22)صادق بهاء الدین ئامێدى، ژێدهرێ بهرێ، ل 257.
(23)ئهڤ ئاگربهسته ل 30 چریا ئێكا 1918 ل بهندهرێ مودروسێ گزیرتا لیمونوس د دهریاچا ئیجه دا، دناڤبهرا دهولهتا ئوسمانى ب سهروكایهتیا وهزیرێ دهریایى حسێن رهئووف ئورباى و دهولهتێن ههڤپهیمان ب سهروكایهتیا ئهدمیڕال ئارسهر كارلسورپ ( A. Carlthorpe ) سهرپشكا ههڤپهیمانا بریتانیا و فهرهنسا هاته ئیمزاكرن ژ بیست و پێنج بهندا پێكدهات، لگۆرى ئاگربهستێ دهرگههێ تهماعكاریا داگیركرنێ لسهر گرنگترین خالێن ستراتیژى ل ههمبهر دهولهتێن ههڤپهیمان ڤهكر. بو زێدهتر بنێره: ئێریك جهى . زورچهر، مێژووى هاوچهرخى توركیا، وهرگێران: د. یاسین سهردهشتى، چاپى دووهم، سلێمانى، 2011، ل 205⸵ د. كمال مظهر احمد، كردستان فی سنوات الحرب العالمیة الاولى، ترجمة: محمد الملا عبدالكریم، الطبعة الثالثة، بیروت، 2013، ص ص 332 - 334⸵ قادر سلیم شمو، موقف الكورد من حرب الأستقلال التركیة 1919 - 1922، دهوك، 2008، ص ص 44 - 45.
(24)Seid Veroj, Jêderê Berê, L. 48.
(25) Tarik Zafer Tunaya, Türkiye̕de Siyasal Partiler, Cilt: 2 Mütereki Dönemi 1918 - 1922, Ilk: Baski, Istanbul, 1986, S. 186.
(26)كومهكا كهسایهتیێن كورد پهروهر بهشدارى درێكخستیا تهعالى كوردستاندا كریه، دامهزرێنهر و سهروكێ كومهلێ سهید عهبدولقادرێ شهمزینى بو، ب جێگریا ئهمین عالى بهدرخان، حهمدى پاشا ئهمیندارێ گشتى و سهید عهبدوللا كورێ سهید عهبدوالقادرى هژمێریار بو دگهل كومهكا ئهندامان ژوانا مراد بهدرخان، محمد عهلى بهدرخان، خهلیل رامى بهدرخان، كامیران ژ نهڤیێن بهدرخان پاشاى و فوئاد پاشا...، ههروهسا لقێن خوه ل باژێرێن مهلاتیه، ماردین، خرپوت، دیاربهكرێ، ئالازیغێ ههبون، و روژنامهك بناڤێ (كوردستان) ب سهرپهرشتیا محهمهد مهرى بهلاڤدكر و جاران ژى كومهله ب (یانا كوردستانێ) دهاته نیاسین. احمد تاج الدین، الاكراد تاریخ شعب وقضیهط وطن، القاهره، 2001، ص 96⸵ سـروه اسعد صابر، كوردستان من بدایة الحرب العالمیة الأولى الى نهایة مشكلة الموصل 1914 - 1926، اربیل، 2001،، ص 165⸵ د. بلهج شیركوه، القضـیة الكـــردیة ماضي الكرد وحاضرهم، الطبعة الأول، دمشق، 2021، ص 61⸵ عهلى تهتهر توفیق، ژێدهرێ بهرێ، ل 36⸵ زنار سلۆپى، دوزى كـوردســـتان، وهرگێران: فهیزوڵڵا برایم خان و بارزان وههاب، چاپى سێیهم، دیاربهكـر، 2004، ل ل 64 - 67⸵
ESLÎXAN YILDIRIM, DI SEDSALA 20̕ AN DE KURDISTAN Û SÎNOR, CILD: YEKEM, ISTANBUL, 2013, LL. 107 – 108; Tarik Zafer Tunaya, A.G.E, S. 189.
(27)بو زێدهتر بنێره: ئیسماعیل گۆیڵداش، جهمعیهتى تهعالى كوردستان، وهرگێران: زریان روژههڵاتى، سلێمانى، 2011⸵ سـروه اسعد صابر، المصدر السابق، ص ص 163 - 165.
(28)بنێره: Tarik Zafer Tunaya, A.G.E, S. 188⸵ د. إبراهیم الداقوقی، اكراد تركیا، الطبعة الثالثه، اربیل، 2008، ص 118⸵ اسماعیل حقى شاویس، "خهباتى گهلى كورد لهروژهكانى جهنگیتى یهكهمیندا لهدهرهوه و ناوهوهى كوردستان"، گوڤارى روژى نـوى، هژماره (9)، سالى یهكهم، سلێمانى، كانونى یهكهم 1960، ل ل 28 - 29.
(29)دیڤید مكدول، تاریخ الاكـراد الحـدیث، ترجمة: راج ال محمد، الطبعة الأول، بیروت، 2004، ص 205.
(30)كومهلا تهعالى كوردستان رولهكێ بهرچاڤ دبزاڤا نشتیمانیا كوردیدا گێرایه، نهخاسمه دكونگرێ ئاشتیێ پاریسێ دا ل 18 كانوونا دوو 1919، شهریف پاشایێ كورێ سهعید پاشایێ خهندان ئێك ژ ئهندامێن كومهلێ بو و دگهل راوێژكارێ وى فهخرى بهگێ دیاربهكرێ ژلایێ كومهلێ ڤه هاته دهستنیشانكرن نونهراتیا كوردان بكهن و ب دوو یاداشتا بهشدارى كونگرهى بوون، ههروهسا كومهلێ رولهكێ دیار د پهیمانا سیڤهرا 10 تهباخا 1920 دا دیتیه. د. محمد نورالدین، مئة عام من تاریخ تركیا الحدیث سیرة سیاسیة واجتماعیة 1920 – 2020، بیروت، 2020، ص 19⸵ زنار سلۆپى، ژێدهرێ بهرێ، ل 66⸵ Eslîxan Yildirim, Jêderê Berê, LL. 111 – 113
(31)Seid Veroj, Jêderê Berê, L. 49.
(32)Konê reş, 40 saliya bîranîna..., L. 43 .
(33)ئیدوارد ولیام چارڵز نوئیل E.W.NOEL 1886 - 1974: ئهفسهرهكێ سیاسیێ چالاكێ بریتانى بوو، پلا (بینباشى -مهیجهر) ههبو، د سالێن شهرێ جیهانیێ ئێكێ دا بو روژههلاتا ناڤهراست هاتیه رهوانهكرن، پاشان دهێته كوردستانێ و ل سالا 1918 وهكو راوێژكارێ سیاسیێ حكومهتا شێخ مهحمودى ل سلێمانیێ دهێته دانان، شـارزهیهكا باش دزمانێ فارسى و سـروشتێ هوزایهتى كوردى دا ههبو، نوئیل زور گرنگیێ ب كاروبارێن كوردى ددهت دناڤبهرا سالێن 1919 - 1922. بنێره: عبدالرقیب یوسف، مێجهر نوئیل چهند سهرنجدانێكى بارودۆخى كورد، وهرگێران: سدیق ساڵح، سلێمانى، 2001، ل ل 15- 17⸵ ئهحمهد باوهر، ئوزدهمیر و كورد مێژوویى ململانێ بهریتانیا و تورك لهباشوورى كوردستان 1918 - 1923، سلێمانى، 2017، ل ل 22 - 29.
(34)د. كمال مظهر احمد، المصدر السابق، ص ص 341 - 342.
(35)كونى رهش، المصدر السابق، ص 50.
(36)زهردهشـت حـاجۆ، "مـیر جـهلادهت بهدرخان ژیان و ڕامانێن وى"، وهرگێران: رۆژ محمد، گوڤارا ڤـهژیـن، هژماره (28)، سالا حهفتێ، دهـوك، 2002، ل 110.
(37)زهردهشـت حـاجۆ، ژێدهرێ بهرێ، ل 110.
(38)Celadet Bedir-Xan 1893 - 1951, Bîranîn , Komkirin û Werguhêr: Dlawerê Zengî, Çapa: Diwam, 2010, L.63
(39) Celadet Bedir-Xan 1893 - 1951, Bîranîn…, LL. 63 - 64
(40)د. فارس عثمان، المصدر السابق، ص ص 252 - 255.
(41)Celadet Bedir-Xan 1893 - 1951, Bîranîn…, LL. 74 - 75.
(42)كونى رهش، المصدر السابق، ص 68.
(43)باژێرێ مهڵاتیه: ل روژههلاتا ئهنادولێ یه، دهڤهرهكا دهوردایه ب چیایان، روژههلاتێ وێ رویبارێ فوراته و روژئاڤایێ وێ باژێرێ سیواسه، دهێته هژمارتن ب ئێك ژ باژێرێن مێژوویى یێن دێرین و ههر ژكهڤندا جههكێ بازرگانى و لهشكهریێ گرنگ بوو، ههروهسا گهروك و ناوچهگهران چهندین زانیارى لسهر نڤیساندینه و دنڤیسینێن واندا ناڤێ مهڵاتیهب چهندین شێوا هاتیه، ئولیا چهلهبى دگهشتا خوهدا دیاردكهت ئهڤ دهڤهر ژلایێ عهجهما ڤه ب (سپوزان) یا ناسیاربو، توركمانا ب (مال ئاتیه) و عهرهبا ب (مهڵاتیه) ناڤدكر و زوڕبهیا خهلكێ وێ كورد و توركن. بو زێدهتر بنێره: شیرین عصمت توفیق كوخی، مدینة ملاطیه دراسة فی تاریخها السیاسی والحضاری 464 - 573 هـ / 1071 - 1177، رسالة ماجستیر غیر منشوره، جامعة دهوك، 2013، ص ص 10 - 18⸵ أولیا چلبی، رحلة أولیا چلبی فی كوردستان 1065 هـ - 1655م، ترجمه: رشید فندی، دهوك، 2008، ص ص 17 - 31.
(44)جلیلی جلیل واخرون، الحركة الكردیة فی العصر الحدیث، ترجمة: د. عبدی حاجی، الطبعة الثانیة، دهوك، 2012، ص 129.
(45) Selahaddin Uğur Işik, Ekrem Cemil Paşa Bir Kürt Milliyetçisinin Portresi, Istanbul, 2019, S. 132 – 133
(46)Vecdi Demir, Celâdet Versus Mustafa Kemal, Kürt Tarihi Dergesi, sayi (18), Istanbul, Mayis - Haziran 2015, S. 60
(47)لسهر راسپاردهیا حكومهتا بریتانى ل سالا 1918 (مهیجهر نوئیل) بو دهڤهرا سلێمانى دهێته هنارتن داكو كونترولا دهڤهرێ بكهت، ل 1 چریا دوو 1918 نوئیل وهكو حاكمێ سیاسى ل كهركوكێ هاته دانان، ل 18 چریا دوو 1918 مهیجهر نوئیل وهكو مهندوب سامیێ بریتانى دگههیته باژێرێ سلێمانیێ و پێشوازیهكا گهرم لێ دهێته كرن، ب گههشتنا نوئیلى بو سلێمانیێ گوتارهك ب زمانێ فارسى پێشكێشكر و شێخ مهحمودێ حهفید ب دهستههلاتدارێ سلێمانى دانا، ب بوچونا گهلهك ژمێژونڤیسێن بیانى و كوردان بخوهژى نوئیلى دیتن و سیاسهتهكا ئهرێنى بهرامبهر دوزا گهلێ كورد ههبوو، ل مهها نیسانا 1918 مهیجهر نوئیل ههر لسهر راسپاردا حكومهتا بریتانى بو گهشت و گهریانهكێ ل باكورێ كوردستانێ دهێته راسپاردن وهكو ئێك ژ شارازیێن كاروبارێن كوردى و كومكرنا زانیاریان و ئهنجامدانا كارهكێ (سیاسى - سیخورى)، گهشتێن بهرفرهه ل باكورێ كوردستانێ و باشورێ هێلێن ئاگربهستا مودروسێ ئهنجامدان و راپورت بو حكومهتا بریتانى هنارتینه. بنێره: د. مـؤید الونداوی وســعود معن، الدوله المنسیة كردسـتان والأكـراد، بیروت، 2021، ص 162⸵ حسین فیظ الله الجاف، البـدرخانـیون فی یومیات المیجر نوئیل، مجلة سـردم العربی، العدد (22)، السلیمانیه، خریف 2008، ص 23⸵ د. احمد عثمان ابوبكر، كردستان فی عهد السلام بعد الحرب العالمیه الاولى، د.م، د.ت، ص 35⸵ سـروه اسعد صابر، المصدر السابق، ص 85⸵ رفیق حلـمى، مـذكرات، ترجمه: جمیل الروژبیانی، الجزء الاول، بغداد، 1957، ص ص 64 - 70⸵ د. سـعد بشیر اسكندر، من التخطیط الى التجزئة سیاسة بریطانیا العظمى تجاه مستقبل كردستان، السلیمانیة، 2007، ص ص 141 - 165⸵ م.س. لازاریف، المسألة الكوردیة 1917 - 1923، ترجمه: د. عبدي حاجي، اربیل، 2013، ص 139⸵ روبرت أولسون، تاریخ الكفاح القومي الكردي 1880 - 1925، ترجمة: احمد محمود الخلیل، بیروت، 2013، ص 121.
(48)مهیجهر نوئیل، یادداشتهكانى مهیجهر نوئێل له كوردستان، وهرگێران: حسین أحمد جاف و حسین عثمان نێرگسهچاڕى، بهغدا، 1984، ل ل 14 - 15⸵ دیڤید مكدول، المصدر السابق، ص 213.
(49)ئهكرهم جهمیل پاشا 1891 - 1974: ئهكرهم كورێ جهمیل پاشا زاده قاسم بهگه، خهلكێ دیاربهكره و كهسایهتیهكێ كورد پهروهربو، ئهكرهم جهمیل ل سالا 1891 ژدایك بوویه، ل خواندنگهها لهشكهریا رهشادیێ خواندیه، ل سالا 1908 ب پلهیهكا بلند دپلۆما خو وهرگرت و پاشى ل سالا 1912 ژ لیسهیا سولتانلى یا ئیستانبولێ دپلوما خوه وهرگرت و ئهكرهم ئێك ژ دامهزرێنهرێن كومهلا خوێندكارێن كورد هیڤى بوو، ژبهر زیرهكیا وى دبابهتێ بیركاریێ دا باب و مامێن وى هنارته ئهوروپا ژبو خواندنا ئهندازیاریێ، پشتى سالهكێ ژ خواندنا وى ل ئهوروپا سال 1914 دهولهتا ئوسمانلى گازى خوهندهڤانێت خوه كر ل ئهورپا و ئهكرهم ژى دناڤدا ڤهگهریا و ل چهپهرێ ئوسمانى شهركر، ل سالا 1929 قهستا سوریێ دكهت و لوێرێ دمینیت ههتا ل 21 كانوونا ئێكا 1974 ل دیمهشقێ وهغهرا دوماهیێ كر و ل گورستانا (تاخا كوردان - ركن الدین) دهێته ڤهشارتن. بنێره: ئهكرهم جهمیل پاشا، كورته ژیانا من، چاپا ئیكێ، دیاربهكر، 2007⸵ مالمیسانژ، بنهماڵهى جهمیل پاشا دیاربهكرى و كوردایهتى، چاپا دووێ، دیاربهكر، 2007، ل ل 10 - 24⸵
Selahaddin Uğur Işik, A.G.E; Djene Rhys Bajalan, Jön Kürtler birinci dünya savaşindan önce kürt hereketi 1898 – 1914, Inglzceden Ceverin: Burcu Yalçinakaya, Istanbul, 2010, SS. 152 – 153.
(50)ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل 37.
(51)عهبدولرهحیم رهحیمێ ههكارى 1890 - 1958: ل سالا 1890 ل دهڤهرا (ئهلباك) سهر ب وانێ ڤه هاتیه دونیایێ، ل پهیمانگهها ماموستایا ل وانێ خواندیه و ل شهرێ جیهانیێ ئێكێ ژلایێ روسان ڤه هاتیه دیل كرن، بهشدارى د چهندین روژنامان دا كریه، ئێك ژ دهستهیا دامهزرێنهرێن كومهلا تهعالى كوردستان 1918 بوو، ل سالا 1958 وهغهركریه. بنێره: ریبر سلیڤى، الشاعر الكردی عبدالرحیم رحمی ههكاری، مجلة الحوار، العددان (7و8)، السنة الثانیة، دمشق، ربیع وصیف 1995، ص ص 79 ، 80⸵ ئیسماعیل بێشكــچى، ژێدهرێ بهرێ، ل 194.
(52)Seid Veroj, Jêderê Berê, LL. 70 - 71
(53)د. كمال مظهر احمد، المصدر السابق، ص 341.
(54)م.س. لازاریف، المصدر السابق، ص 132.
(55)ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل ل 37 - 38.
(56)جلیلی جلیل واخرون، المصدر السابق، ص 129⸵ Seid Veroj, Jêderê Berê, L. 70
(57)م.س. لازاریف، المصدر السابق، ص 153.
(58)د. احمد عثمان ابوبكر،المصدر السابق، ص 44.
(59)مهیجهر نوئیل، یادداشتهكانى...، ل 66.
(60)مصطفى الزین، ذئب الاناضول، لندن، 1991، ص 136.
(61)دیڤید مكدول، المصدر السابق، ص 214.
(62)سـلام ناوخوش، دراســة سیاسیة حول احتلال وتقسیم كوردسـتان، اربیل، 2002، ص 93⸵
Seid Veroj, Jêderê Berê, L. 70
(63)روبرت أولسون، المصدر السابق، ص 73⸵ د. ولید حمدی، المصدر السابق، ص 329.
(64)د. احمد عثمان ابوبكر،المصدر السابق، ص 44.
(65)ژ ئهرشیفێ بهلگهنامێن ئوسمانى، هژمارا بهلگهنامێ DH.ŞFR 103.138 ⸵
Selahaddin Uğur Işik, A.G.E, S. 147
(66)بنێره: Gazi Mustafa Kemal, Nutuk, Birinci Basim, Ankara, 2015, SS.112 -114
(67)ئهو سهرژمێریاریێن نوئیلى دسالێن 1919 - 1922 دا ئهنجامداین، رولهكێ گرنگ و دیار دسیاسهتا بریتانیادا گێرا دهربارهى توركیا و كوردان دماوێ ناڤبرى دا. روبرت أولسون، المصدر السابق، ص 54.
(68)نوئیل دبێژیت:" خهلیل بهگ كهسهكێ نهتهوه خواز و سهنگین و دیارێ مالباتا بهدرخانى بو...". بنێره: مهیجهر نوئیل، یادداشتهكانى...، ل ل 60- 65.
(69) ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل 38.
(70) ئهكرهم جهمیل پاشا، ههمان ژێدهر، ل 38.
(71)د. احمد عثمان ابوبكر،المصدر السابق، ص 43.
(72)م. ڕهســـول هــاوار، كورد و باكورى كوردستان لهدواى شهڕى یهكهمى جیهانهوه ههتا دواى شۆڕشى شێخ سهعید لهپیران، بهرگى دووهم، چاپى دووهم، سلێمانى، 2006، ل 218.
(73)جلیلی جلیل واخرون، المصدر السابق، ص ص 129 - 130.
(74)ا. هسرتیان، المصدر السابق، ص 25⸵ م. ڕهســـول هــاوار، ژێدهرێ بهرێ، ل 219.
(75)م.س. لازاریف، المصدر السابق، ص 154.
(76)هوزا رهشــوانا - Rashwan: هوزهكا مهزنا كوردایه ل باكورێ كوردستانێ، بنهكوكا وان ل باشورێ ئهرزهرومێ یه و ل وێرێ ژى دئاكنجى بون و پاشى بهلاڤهبووینه ل باشورێ روژئاڤا مهڵاتیى و دهوروبهرا. ویلیام ایغلتون، القبائل الكردیه، ترجمة: احمد محمود خلیل، اربیل، 2006، ص 123.
(77)ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل 39.
(78)ژ ئهرشیفێ بهلگهنامێن ئوسمانى، رێڤهبهریا پوسته و گههاندن (پوسته وتلغراف و تلفون نڤارتى)، تلغرافنامه، هژمار (652)، هژمارا بهلگهنامێ DH.ŞFR.00649.00088.001، ســيرت (سـعرد).
(79)Celadet Bedir-Xan 1893 - 1951, Bîranîn…, SS. 60 – 61.
(80) ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل ل 39 - 40.
(81) جلیلی جلیل واخرون، المصدر السابق، ص 130.
(82) ئهكرهم جهمیل پاشا، ژێدهرێ بهرێ، ل ل 39 - 40.
(83) لدور ڤان خالا بنێره: Gazi Mustafa Kemal, A.G.E, S. 116
(84) بنێره: Gazi Mustafa Kamal, A.G.E, S. 121⸵ Selahaddin Uğur Işik, A.G.E, S. 159
(85) Gazi Mustafa Kamal, A.G.E, SS.114 -121
(86) سـلام ناوخوش، المصدر السابق، ص 94⸵ م.س. لازاریف، المصدر السابق، ص 155⸵ د. كمال مظهر احمد، المصدر السابق، ص ص 344 - 345⸵ Gazi Mustafa Kemal, A.G.E, S. 123
(87) د. بلهج شیركوه، المصدر السابق، ص ص 80 - 82.
(88) مهیجهر نوئیل، یادداشتهكانى...، ل 83 - 84.
(89) د. احمد عثمان أبوبكر، "نظره فی كتابات الكردولوغ الانكلیز بعد حرب العالمیة الاولى"، القسم الثانی، مجلة شـمس كردستان، العدد (61)، بغداد، اذار ونیسان 1981، ص 23.
(90) م.س. لازاریف، المصدر السابق، ص ص 153 - 154.
(91)د. عهلى تهتهر نێروهیى، كورد و مێژوو...، ل 206⸵ م. ڕهســـول هــاوار، كورد و باكورى كوردستان...، ل 221.
(92)بو زێدهتر لدور ئهگهرێن سهرنهكهفتنێ بنێره: سـلام ناوخوش، المصدر السابق، ص 94.
(93)جلیلی جلیل واخرون، المصدر السابق، ص 130⸵ د. عهلى تهتهر نێروهیى، كورد و مێژوو...، بهرگێ دووێ، چاپا ئێكێ، دهوك، 2010، ل 206⸵ Gazi Mustafa Kemal, A.G.E, S. 124
(94)د. صلاح محمد سلیم هروری، الاسرة البدرخانیه نشاطها السیاسی والثقافی 1900 - 1950، دهوك، 2004، ص 95.
(95)FO 371/4193 Document No: 153094 19 Kasim (November) 1919
Mesut Yeğen, Ingilizi Belgelerinde Kürdistan 1918 – 1958, Ikinci Baski, Ankara, 2021, SS. 114 – 115 .
(96)بو زێدهتر لدور ئهڤێ سهرهلدانێ بنێره: د. نورى دهرسیمى، دهرسیم لهمێژوویى كوردستاندا، وهرگێران: د. ئهحمهد فهتاح دزهیى، ههولێر، 2001⸵ هانز - لۆكاس كییسیر، ڕاپهرینى كورده عهلهویهكانى دهرسیم 1919 - 1921 قوچگیری، وهرگێران: نهجاتى عهبدهڵڵا، چاپا: دووێ، سلێمانى، 2006⸵ روبرت أولسون، المصدر السابق، ص ص 72 - 97⸵ سـروه اسعد صابر، المصدر السابق، ص ص 206 - 213⸵
Îsmaîl Heqî Şaweys, Şoreşa Qoçgiriyê, Wergerandin: Roşan Lezgîn, Govara Bîr, Hejmara (1), Swîd, Bihar 2005, LL. 27 – 43; Zinar Soran, Mustafa Kamal…, LL. 36 – 39.
(97)بنێره: روبرت أولسون، المصدر السابق، ص ص 72 - 74⸵ علی تتر توفیق، الحیاة السیاسیة فی كوردستان 1908 - 1927، ترجمه: تحسین ابراهیم دوسكی، دهوك، 2007، ص ص 322 - 328.
(98)بیار مصطفى سیف الدین، السیاسة البریطانیه تجاه تركیا وأثرها فی كوردستان 1923 - 1926، اربیل، 2004، ص 35.
(99)بنێره: د. إبراهیم الداقوقی، المصدر السابق، ص ص 114 - 115.
(100)رۆهـات ئهڵاكـۆم، ژێدهرێ بهرێ، ل 95.
(101)بو زێدهتر زانیاریا لسهر ئهڤان كومبونێن خێزانى یێن مالباتا بهدرخانى بنێره: مالمیسانژ، بدرخانیو جزیره بوتان، ترجمة: شكور مصطفى، أربیل، 1998، ص ص 8 - 31.
(102)مالمیسانژ، بدرخانیو جزیره...، ص 13.
(103)علی تتر توفیق، الحیاة السیاسیة فی...،2007، ص 189.
(104) زنار سلۆپى ئهڤ كومهله ب (كومهلا ئێكگرتنا كومهلایهتى) ناڤكریه. زنار سلۆپى ژێدهرێ بهرێ، ل 70.
(105)مهمدوح سهلیم بهگ 1880 - 1976: روشهنبیرهكێ نامدارێ كورده، ل باژێرێ وانێ ژدایك بوویه، ل ئیستانبولێ پێگههشتیه و ل وێرێ فهلسهفه خواندیه و پاشى بوویه ئهندامێ (كومهلا تهعالى و تهرهقى) و (هیڤى)، ل سالا 1920 بهشدارى د دامهزراندنا كومهلا تهشكیلالتا جڤاكیا كوردیدا كریه، ل 1930 بهرهف دیمهشقێ دچیت و رولهكێ باش د رێكخراوا خویبونێ دا دبینیت، ل سالا 1976 ل دیمهشقێ وهغهردكهت. Djene Rhys Bajalan, A.G.E., S. 157⸵ فهرهاد پیربال، كورنولوجیاى كوردستان 625 پ.ز - 1932، ل 111⸵ رۆهـات ئهڵاكـۆم، ژێدهرێ بهرێ، ل 101.
(106)كهمال فهوزى 1891 - 1925: ل سالا 1891 ل قهزا هیزانێ یا سهر ب هیلایهتا بدلیسێ ڤه ژدایك بوویه، ژ مالباتهكا ناڤدارا كوردیه، ل ژیێ 13 سالیێ بهر ب ئیستانبولێ دچیت ژبو خواندنا خوه ل (مهكتهبا حهربیێ)، بهشدارى چهندین كارو چالاكیێن سیاسى و رهوشهنبیرى بوویه ژوانا نڤیسینا ههلبهستان و ئێك ژ دامهزرێنهرێنهر و ئهندامێن چالاكێن كومهلا تهعالى كوردستان و كومهلا تهشكیلاتا جڤاكیا كوردى بو، بهشدارى شورشا شێخ سهعیدێ پیران و ل 27 گولانا 1925 ل دیاربهكرێ هاته سێدارهدان. بنێره: مالمیسانژ، پێگهى كهمال فهوزى بتلیسى لهرێكخراوهكانى كورددا، وهرگێران: زریان ڕوژههڵاتى، سـلێمانى، 2007⸵ Seid Veroj, Portreyên Şophiştî, Bergê: Êkê, Istanbul, 2019, LL. 237 – 249.
(107)د. بلهج شیركوه، المصدر السابق، ص 61⸵ د. احمد محمد احمد، أكراد الدولة العثمانیه تاریخهم الاجتماعی والسیاسی والاقتصادی 1880 - 1923، أربیل، 2009 ص ص 557 - 558.
(108)مالمیسانژ، بدرخانیو جزیره...، ص 119⸵
B. Hening Ve Diğerleri, Kamiran Ali Bedirxan 1895 – 1978, Etudes Kurds, Istanbul, 2019, S. 57.
(109)د. صلاح محمد سلیم هروری، المصدر السابق، ص 83⸵ علی تتر توفیق، الحیاة السیاسیة...، ص 189.
(110)بنێره: د. نهجاتى عهبدوڵڵا، كۆمهڵه و رێكخراوه كوردییهكان 1918 - 1933 له بهلگهنامهكانى ههردوو وهزارهتى دهرهوى بریتانیا و فڕهنسادا، بهرگى یهكهم، سلێمانى، 2007، ل ل 132 - 133⸵ م. ڕهســـول هــاوار، ژێدهرێ بهرێ، ل 64⸵ د. احمد عثمان ابوبكر، نظره فی وضعیة...، ل 137.
(111)مارتن فان بروینسن، الاغا والشیخ والدولة، الجزء الثانی، ترجمة: أمجد حسین، الطبعة الأول، بغداد، 2008، ص ص 589 - 590.
(112)عهلى تهتهر توفیق، كێشا كوردى ل باكورێ كوردستانێ... 1918 - 1923، ل ل 36 - 37.
(113)عهبدولخالد صابر كهریم، بیرى نهتهوهیى لهپهیڕهوو پڕوگرامهكانى كۆمهڵه (جهمعیهت) و حزبه كوردییهكان و كاریگهرییان لهجوڵانهوهى رزگاریخوازى نهتهوهیى كوردییدا 1919 - 1945، ناما ماستهرێ یا نهبهلاڤكرى، زانكویا سهلاحهدین - ههولێر، 2013، ل 76.
(114)زنار سلۆپى، ژێدهرێ بهرێ، ل 70⸵ علی تتر توفیق، الحیاة السیاسیة...، ص ص 189 - 190⸵ عهبدولخالد صابر كهریم، ژێدهرێ بهرێ، ل ل 76 - 77.
(115)علی تتر توفیق، الحیاة السیاسیة...، ص 193. بو زێدهتر بنێره: د. ئازاد عوبێد ساڵح، "مێژوویى ئالاى كوردستان، گوڤارى ئهكادیمیاى كوردى"، هژمار (23)، زانكوى سهلاحهدین - ههولێر، 2012، ل ل 247 - 251⸵ عهبدوللا زهنگهنه، "وردبونهوه له ئالاى كوردستان و ساڵنامهى كوردى"، گوڤارى ئهكادیمیاى كوردى، هژمار (24)، زانكوى سهلاحهدین - ههولێر، 2013، ل ل 230 - 232.
(116)بنێره بهلگهناما: هژماره (521) (A. 93/43/6215)، روژههلاتیا (توركیا)، 31 گولانا 1921، د. عزیز الحاج، القضیة الكردیة فى العشرینات، الطبعة الأول، بیروت، 1984، ص ص 146 - 147⸵ ڕهسول هاوار، كورد و باكورى كوردستان لهسهرهتاى مێژووه ههتا شهڕى دووههمى جیهانى، بهرگى یهكهم، سلێمانى، 2000، ل 467. ل 165⸵ مالمیسانژ، بدرخانیو جزیره...، ص ص 111 - 112⸵ رۆبهرت ئۆلسهن، راپهڕینى شێخ سهعیدى پیران، ل 106.
(117)بیار مصطفى سیف الدین، تركیا وكورستان العراق، اربیل، 2008، ص 30.
(118)هنری باركن واخرون، القضیه الكوردیة فی تركیا، ترجمة: هڤــال، اربیل، 2007، ص 18.
(119)تـهلار عهلى امین، سیاسهتى كهمالى و بزاڤى رزگاریخوازى نهتهوهیى كورد لهباكورى كوردستان 1918 - 1938، ناما ماستهرێ یا نهبهلاڤكرى، زانكویا سهلاحهدین - ههولێر، 2000، ل 33.
(120)د. عبدالفتاح علی بوتانی وكامیران بهنان البازی، "الحركة الكردیة فی كردستان تركیا 1918 - 1925"، مجلة متین، العدد (84)، دهـوك، كانون الثانی 1999، ص 118.
(121)جهلادهت بهدرخان د نڤیسینا خوه یا بناڤێ (نامه ژبو سهروك كومارێ توركیا غازى مستهفا كهمال) ب باشى بهحسى كهڤناریا مێژووییا كێشا كوردى ل توركیا دكهت و ڕهگهز پهرستیا توركا بهرامبهرى وێ، ههر ژ باب و كالێن وان یێن بهرى دهولهتا ئوسمانى و ههتا سهردهمێ كومارا توركیا. بنێره: جلادت عالی بدرخان، جلادت عالی بدرخان، رساله الى رئیس جمهوریة تركیا حضرة الغازي مصطفى كمال باشا، ترجمه: روشن بدرخان، بیروت، 1990، ص 11 وما بعدها.
(122)د. محمد نورالدین، المصدر السابق، ص 38.
(123)عهقیل سهعید مهحفور، توركیا و كورد، وهرگێران: عهلى میرزا عارف ههورامى، تاران، 2016، ل ل 24 - 25.
(124)كونى رهش، الامیر جلادت...، ص 50.
(125)زهردهشـت حـاجۆ، "مـیر جـهلادهت بهدرخان ژیان و ڕامانێن وى"، وهرگێران: رۆژ محمد، گوڤارا ڤـهژیـن، هژماره (28)، سالا حهفتێ، دهـوك، 2002، ل 110.
(126)تهوفیق عهلى چنارى: كورێ ئهمین عالى بهدرخانه، ل سالا 1900 ل ئیستانبولێ ژدایك بوویه، كولیژا دارستانێ (كشتوكال) تهمامكریه و پاشى چوویه ئهلمانیا ژبو خواندنا خوه، دكتورا ل وێرێ بدهستخستیه و پاش ڤهگهریایه توركیا ل جهێن جور ب جور كاركریه، ل سالا 1963 ل پاریسێ ب بویهرهكا هاتن چونێ گیانێ خوه ژدهستدا. رۆهـات ئهڵاكـۆم، ژێدهرێ بهرێ، ل 96.
(127)زهردهشـت حـاجۆ، ژێدهرێ بهرێ، ل 110.
(128)Abdulla Incekan, Bir Kürt Prensin, Kürt Tarihi Dergesi, sayi: 5, Istanbul, Şubat - Mart 2013, S. 9
(129)Birgit Ammann…etc, Kurdische Studien, Mercedes – Druk (Berlin), 2003, SS. 201 – 202
(130) Celadet Bedir-Xan 1893 - 1951, Bîranîn…, L. 62
(131)ناهیده رفیق حیلمى، ژێدهرێ بهرێ، ل 72⸵ Konê reş, 40 saliya bîranîna..., L. 43
(132)د. حسین حبش، المصدر السابق، ص 60.
(133)هاكان اوزأغلو، أعیان الكورد والدوله العپمانیه، ترجمه: د. خلیل علی مراد، اربیل، 2016، ص 156.
(134)كونى رهش، الامیر جلادت...، ص ص 29 - 30⸵ زهردهشـت حـاجۆ، ژێدهرێ بهرێ، ل 110.
It is the policy of the Journal of Duhok University to own the copyright of the technical contributions. It publishes and facilitates the appropriate re-utilize of the published materials by others. Photocopying is permitted with credit and referring to the source for individuals use.
Copyright © 2017. All Rights Reserved.