رەوشا سیاسی و لەشكری ل دەڤەرا ئامێدیێ(1) (1975 - 1979)
Keywords:
ئامێدیێ, ڤەكوهاستن, پارتی, بزاڤا گولانێ, كومەلگەهێن ب زۆری.
Abstract
ئامێدیێ د ناڤبەرا سالێن (1975 - 1979) رولەكێ دیار د رێكخستنێن پارتایەتی و چالاكێن لەشكریدا هەبوو, بتایبەت پشتی حكوومەتا عێراقێ دەست ب سیاسەتا سوتنا گوندان و ڤەگوهاستنا خەلكێ كوردستانێ كری, كو ل دەڤەرا ئامێدیێ حكوومەتا عێراقێ د دوو قۆناغاندا گوندێن دەڤەرێ ڤەگوهاستن و ل پێنچ كومەلگەهێن زۆرە مللی, كو ل دەڤەرێن ژێر دەستەلاتا خۆ و ل سەر جادا گشتی دروستكربوون ئاكنجی كرن, ڤێ رەنگێ سیاسەتێ سەركردایەتییا پارتی دیموكراتی كوردستان- عێراق (پارتی) هاندان دەست ب دوبارە رێكخستنا هێزێن پێشمەرگەی بكەن, داكو و دوبارە بزاڤا چەكداری ل كوردستانێ دەستپێبكەن, د ڤێ چەندێدا دەڤەرا ئامێدیێ رول و كاریگەریەكا مەزن هەبوو, هژمارەكا مەزن ژ خەلكی دەڤەرا ئامێدیێ د ناڤ ڤان رێكخستنێن نویدا هاتنە رێكخستن و چالاكێن سەربازی ل دژی حكوومەتێ ئەنجامدان وەك دەستپێك بۆ دەستپێكرنا بزاڤا گولانی ل سالا 1976.
Downloads
Download data is not yet available.
References
كتاب شعبة سرسنك(1986), العدد33/2975, في 17/11, دراسة عن ناحية ديرلوك, الى قيادات الفرق الحزبية كافة.
دوو: بەلگەنامێن بەلاڤەکری:
كتاب معاونية أمن سرسنك, العدد192, 8/2/1976, الى مديرية أمن سرسنك/ ق س.
برقية من اللجنة الشؤون الشمالية(1978), الى وزارة الدفاع/ وزراة الداخلية, 12/1.
جمهورية العراق, وزارة التخطيط (1978), نتائج التعداد العام للسكان لسنة 1977, الجهاز المركزى للاحصاء، بغداد
دوو: بیرەوەرێن كەسایەتی:
ب زمانێ كوردى :
ئامێدی, احسان (2010), دەمێ هزر دبنە گولە. دهوك.
بیگداودی, نایف اسماعیل (2021), سێگوشا مرنێ ژ بیرەوەرێن شۆرەشێ. دهوك.
قادر, محەمەد مەلا (2007). خەباتنامە كورتە مێژووی پارتی و كەلتووری بارزانی نەم. هەولێر.
كەلەش, حسین عوسمان (ب. س), پێشمەرگەیەك ژیان و بیرهاتن(1961-1991). دهوك.
كیستەی, رزگار (2018), ل ژێر سیبەرا چیا ژ بیرەوەریین شۆرەش و بەرخوەدانی. المجلد بەرگێ ئیكێ. دهوك.
گڤاری, محەمەد (2021). شۆرەشا گولانێ دیرۆك و بەرخۆدان. دهوك.
گوندكی, عەڤدولرحمان (2016). نامەیەك ل شەرنەخێ. (ب . ج).
مزووری, مصطفى (2022), چریسكا بەری شۆرشێ, ئامادەكرن و پێداچوون: سەنتەرێ كوماتە یێ دیكیمێنتكرنا شۆرەشێ, تەهران.
سێ: چاڤپێكەفتن:
ئامێدی, احسان (27/ 8/ 2022) ل دهوكێ.
ئەرەدنی، مستەفا عەبدولرحمان یونس (22/ 9/ 2022) ل سەرسنكێ.
حسن، تحسین عەبدوللا (27/ 9/ 2022), ل قەدشێ.
حفظ الله، عەبدوللا صالح (6 /9/ 2022) ل دهوكێ.
نێروەی, زێرەڤان محەمەد عوسمان ، (13/ 11/ 2022) ل دهوكێ .
عمر قەدشی، تاهر (4/ 7/ 2022) ل قەدشێ.
شكری نێروەیی, شوكری سالح تەمەر ،(17/ 8/ 2022) ل دهوكێ.
قەدشی، جەمال سلێمان عەبدوللا (12 /8/ 2022) ل قەدشێ.
كێستەی, رزگار (16 /10/ 2022) ل دهوكێ.
چوار : پەرتووك:
ب زمانێ كوردی:
ئیسماعیل, سەلام حەوێز (2011), كوردستانی باشور لە شۆرەشی چەكدارییەوە بۆ راپەرینی ئاداری نەوەدویەك. هەولێر.
بارزانى, مسعود (2021), بارزانی و بزوتنەوی رزگاریخوازی كورد1975 -1991 شورەشا گولان. بەرگێ چوارێ, بەشێ1 - 2, كوردستان.
حەمەد, د. دلێر ئەحمەد(2019), مێژووی جولانەوەی نەتەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد لە باشوری كوردستان (1975 – 1991), سلیَمانی.
توڤی و بادی, موسەدەق و ئیسماعیل(2010), رێبەریا پارێزگەها دهوكێ, دهوك.
رەشید, سەلاح (2020), شەڕێ ناوخوی كورد بۆچی سەری هەلدا؟ چون گەشەی كرد, سەرئەنجام, سلێمانی.
رێكانی , سامی بنیامێن (ب. م), دەڤەرا شیلادزێ ڤەكولینەكا جوگرافی. دیروكی. شوینەواری, كەلتوری. دهوك.
عەبدولكەریم, سەلام (2011), ژیانی سیاسی ل باشوری كوردستان 1975 – 1991 "سەرهلدانی رەوتی سوسیالستی و دروستبونی حزبی سوسیالستی كورستان وەك نمونە", (ب.ج).
عەدۆ, ئەسعەد(2021), مێژووی سەرەتای شۆرەشی گولان 26/5/1976, هەولێر.
سەعید عەلو, عیدۆ, خودێدا و قادر حەسەن (2014), محمود ئیزدی.. چەند تیروژكەك ل دور ژیان و خەباتا وی, هەولێر.
سورمێ, هەژار عەزیز (2006), كورد جینوساید و ئیبادەكردن, هەلویستی یاسایی نێودەولەتی, چاپا دوویێ. هەولێر.
گەوهەری,حامید(2020), قیادە موەقەت, ستوكهولم.
مینە, ئەمین قادر(2012), ئەمنی سترانیجیی عێراق و سیكوچكەی: تەرحیل, تەعریب, تەبعیس , سليمانى.
محەمەد, مراد حكیم (2004), ئاكامە كومەڵایەتییەكانی سیاسەتی راگواستنی كورد لە عێراق ل سەر دەمی بەعسدا, سليمانى.
مەخمووری, غەفوور (2006), بەعەرەبكردتی كوردستان بەعەرەبكردن مەترسییەكانی – بەرەنگاربوونەوەى, چ2, هەولێر.
ئەمین, نەوشێروان مستەفا (1999), خولانەوە ل ناو بازنەدا دیوی ناوەوەی رووداوەكانی كوردستانی عێراق 1984-1988.
نێروەی, د. عەلی تەتەر(2008), بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد لە كوردستانی عێراق لە سالەكانی جەنگی عێراق – ئیران دا 1980 – 1988, هەولێر.
یوسف, يوسف محمد (2020), پارتی گەلی دیموكراتی كوردستان 1981 – 1992, دهوك.
- ب زمانێ عەرەبی:
الفضل, منذر (2005), من الانفال الى الاستقلال شعب يصنع التاريخ. اربيل.
جالياند, جيرارد (2012), "شعب بدوون الوطن الكرد و الكردستان" ,ترجمة: عبدالسلام النقشبندي, اربيل.
عيسى, حامد محمود (2005), القضية كوردية في العراق من الاحتلال البريطاني الى الغزو الامريكي 1914 – 2003, القاهرة.
دیشتەر, كوینتەر (2004), كورد گەلی لە خشتەبراوەی غەدر لێ كراو, وەرگیران: عەبدولسەلام بەرواری, هەولێر.
عوني, درية (1993), عرب و اكراد خصام ام وئام, القاهرة.
عبدالرحمن, سەروەر (2002), یەكیتی نشتیمانی كوردستان دامەزراندن و دەست پێ كردنەوەی شۆرش (1975-1976), سلێمانی.
عبدالرحمن, سامى (1991), من اوراقى. كوردستان.
قدورة, عماد يوسف (2016), التاثيرات الإقليمي و الدولي في القضية الكردية في العراق (دراسة حالة 1972-1975). دوحة.
كريم, حبيب محمد (1998), تاريخ الحزب الديمقراطي الكوردستاني – العراق (في محطات رئيسية) 1946 – 1993, دهوك.
مكدول, ديفيد (2004). تاريخ اكراد الحديث. بيروت.
ب زمانێ عەرەبی:
ابوعنتر, هاشم رمضان (2005), المحترقون الكورد الحياة و الموت. (د . م).
پێنچ: ئینسكلوپیدیا:
نێروەى, د. علی تەتەر (2017),"شورەشا گولانێ ل دەڤەرا بادینان 1976 – 1988ێ", ل ئینسكوپیدیا پارێزگەها دهوك، بەرهەڤكرن:مصدق توڤی, بەرگێ4, دهوك.
شەش: گوڤار:
- ب زمانێ كوردی:
الجزائيرى, زاهيرة (2002), "پێش ئەنفال و پاش لەبیر چوونەوە", سەنتەری برایەتی،: ژمارە(24).
ئیسماعیل, سلێمان عەبدوللا (2000),"گورانكاری چەندێتی چنشینە دێهاتیەكان لە هەرێمی كوردستانی عێراق", گوڤارا سەنتەرێ برایەتی، ژمارە (17), سالی چوار.
عەبدلحەمید, شیخ عەبدلمەجید (2009),"ریكخستنێن نهێنی د شۆرەشا گولانێ دا", كوڤارا سیلاڤ، ژمارە (37).
عەبدولرحمان, سامی (1995),"هەكە لایەنەكی دەست ب شورەشێ كر و جهێ پێ خۆ دیت, بۆ یێت دی ب سانەهی كەڤت ئەو ژی چەكی بهلگرن". گوڤارا مەتین، ژمارە(40).
نێروەی, د.عەلی تەتەر (2013), "هەلگیرسانی شۆرەش لە 26ی گولان دروست بوونەوەی ئومێد بوو ل هەناوی نا ئومێدیدا", گوڤارا گولان, ژمارە(930).
ب زمانێ عەرەبی:
بوتاني, د. عبدالفتاح علي (2002), "في الذكرىَ ال 26 لاندلاع ثورة طولان", مجلة متين، العدد (124).
توفيق و شينك, عةلى تتر و شوان حسين (2019), "دور جوهر نامق سالم في الاعداد و التحضير لثورة طولان 1975-1976",2019." مجلة جامعة دهوك العدد(2).
حكم ذاتى, مجلة (1978), العدد (4), السنة الثالثة.
حەفت: روژنامە:
برایەتى(1993),(روژنامە), " دیدار دگەل كەریم شنگاری"، ژمارە (1651), 22 .5.
برایەتی(1993), (روژنامە), " دیدار دگەل یونس رۆژبەیانی" ، ژمارە( 1655),27 .5 .
برایەتی(1994), (روژنامە), ژمارە(1953), 2 .5.
برايةتى(1997), (روژنامە), "گولان درێژەپێدەری شورەشی ئەیلوولی مەزنە" , ژمارە (2337), 26 .5.
برایەتی(2002), (روژنامە), "دیدار ل گەل كەریم شنگالی", ژمارە(3695), 26. 5.
هەشت: نشرة اخبارية:
كوردستان, اخبار (1980), (نشرە اخباریە), العدد(7), لسنە (6).
نەه: بەرنامێن تێلفزیونی:
بامەرنی, ئیسماعیل مستەفا ، كەنالێ روداو. بەرنامێ پەنجەمۆر, بەشێ ئیكێ (7/ 5/ 2022).
پەراوێز
(1) مەرەم ژێ قەزا ئامێدیێ ب هەر سێ ناحیێن وێڤە د ماوەیێ ڤەكولینێدا ( بەرواری باڵا (كانی ماسێ), بیبۆ( دێرەلوكێ), سەرسنكێ).
(2) مەبەست ژێ ئەو كومەڵَگەهن یێن حكومەتا بەعس پشتی سالا 1975 ب مەرەما ئاكنجیكرنا كوردێن د هێنە ڤەگوهاستن دروستكرین, ئەڤ كومەڵَگەهە زور جودابوون ژ گوندێن رەسەنێن كوردی, د هەر قوناغەكا ڤەگوهاستنێ دا گوهرین تێدا دهاتە كرن, واتە كومەلگەه هەمی ئیك نەخشە و ئیك خانی نەبوون و د چەندین قوناغا دا هاتینە دروست كرن, هەتا بەری سەرهلدانا سالا 1991 حكومەت یا بەردەوام بوو ل سەر دروستكرنا وان, بنێرە: (محەمەد, 2004: ل178).
(3) بۆ زانینا ناڤێن گوندێن و هژمارا كەسێن ل قەزا ئامێدیێ هاتینە ڤەگوهاستن بنێرە: (مینە, 2012: 308-311).
(4) حكومەتێ ل سالێن 1977-1978 زورترین هژمارا كومەلگەهێن ب زوری دروست كرن, ئەڤ كۆمەڵگەهە هەمی ئیك قەبارە و نەخشە نەبوون, یان شێوازەیێ ئەندازیاری یێ د ڤان كومەلگەهان دا هاتیە بكارئینا وئیك نەبوو ژلایێ نەخشەی ئاڤاهیان و كەرستێن تێدا هاتینە بكارئینان, ب گشتی هەر ئاڤاهیەكێ كومەلگەهێ ژ دوو ژوورا و لێنانگەهەك و سەرشوو و تەوالێت و حەوشەكێ پێكهات, دیوارێن هندەك ژ وان ب بەری و گێچێ دروستكربوون و بانێن وان گاریتە و ئاخ بوون وەك كومەلگەها قەدشێ, دیوارێ هندەك كومەلگەهێن دی ژ بەر و چێمەنتوی دروستكربوون بانێن وا كونكریت بوون كۆ رووبەرێ وان بچوكتر بوو ژ یێن پێش خۆ وەك كومەلگەها دیرەلوك, دڤان كومەلگەها دا كێم وكاسیێن زور هەبوون, وەك دیار رژێمێ لەز د دروستكرنا وان دا كربوو. سەردانا ڤەكولەری بۆ هندەك ژ ڤان كومەلگەهان, 13/5/2022.
(5) ریكا هاملتون دناڤبەرا سالێن 1928 -1932 ل سەردەمێ مەلك فیسەلێ ئیكێ و ئینتیدابا بریتانی د ناڤەراستا گەلیەكێ كویر و دەڤەرا چیایا یا ئاسێ ژ لایێ ئەندازیارەكێ نیوزلەندی ب ناڤێ ( ئارشیا مایلن هاملتون) هاتیە دروست كرن, ب ناڤێ وی هاتیە ناڤكرن, كۆ ژ هەولێرێ دستپێ دكەت و د گەلیێ عەلی بەك و دەرتەنگێ رەواندز را دبوریت هەتا دگەهیتە دەرگەهێ حاجی ئومەران یی سنوری ل سەر سنورێ عێراق – ئیران, بۆ هۆركاریێن زێدەتر, بنێرە: (دیشنەر, 2004: ل ل259-260).
(6) پشتی شكەستنا 1975 ب ماویەكی (پارتی) ب سەروكاتیا مەسعود بارزانی بریارا خۆ رێكخستنا (پارتی)دا پشتی چەند كۆمبوونا ل گەل كادرێن گەنج و رەوشەنبیر ل هەیڤا نیسان و گولانێ سالا 1975, پاشان كونفرانسی كومەلا خویندكارێن كورد ل دوماهیا هەیڤا تەباخا 1975 ل برلینا روژئاڤا ئەوروپا هاتە گرێدان, ئەڤە باشترێن دەم بوو بۆ كۆمكرنا هەمی ئەندام و لایەنگرێن پارتی ل ئەوروپا, پاشی ڤان ئەندامان ل چریا دوویێ 1975 سەركردایەتیا كاتی یا پارتی دامەزراند و بەلێ ب شێوەیەكێ فەرمی ل كونفرانسێ تەباخا 1976 جێگیر كر, بۆ هوركاریێن زێدەتر بنێرە : (نێروەیی, 2008: 70-71, گەوهەری 2020, رەشید, 2020: 150 - 151).
(7) ئەڤ دەڤەرە دكەڤیتە قونتارا رۆژئاڤایێ چیایێ مەتین ل روژئاڤا قەزا ئامێدیێ, كۆ د وی دەمی دا سەر ب ناحیا كانی ماسێ بوو, خەلكێ وا سەر ب هوزا دوسكی نە, ژ ڤان گوندا پێكدهێت: (وەرمێلێ, گەرەگوه, بابیرێ, چەمیكێ, كانی بەلاڤێ, كەلا شیخۆ, بانكا, ئەرزێ, باب گوریا). بنێرە: (مزووری, 2022: ل35).
(8) مستەفا بارزانی ل 1 ئادارا 1979 پشتی ململانەیكا دژوار ل گەل نەخوشیا شێرپەنجێ ل نەخوشخانا جورج تاون ل ئەمریكا وەغەرا دوماهیێ كر. بنێرە: (گەوهەری, 2020: ل142).
(9) گوندەكە سەر ب قەزا (بیت الشباب) ل ویلایەتا هەكاری ل كوردستانا باكور, كۆ بارەگایێ سەركردایەتیا كاتی یا (پارتی) بوو. بنێرە: (توفيق و شينك, 2019: ل268).
(10) (ئیكەتی نشتيمانى كوردستان) د وێ باوەریێ دایە ئەڤ مەفرەزە ل دەسپێكێ سەر ب وان ڤەبوون, ب بهانەیا هندێ دوو ژ ئەندامێن ڤێ مەفرەزێ پەیوەندی ب (عومەر دەبابە) كربوو كو ئەندامێ سەركردایەتیا (بزوتنەویا سوسیالیستی كوردستان) بوو, كۆ بزوتنەوە بالەكێ (ئیكەتی) بوو بۆ دەسپێكرنا شۆرەشێ, بەلێ (پارتێ) ب هيَزيَن خؤ دزانن, هەروەك مسعود بارزانی دبێژیت ئەو مەفرەزا ل 26 گولانا 1976 چوونە چیایی و بزاڤ دەستپێكری, ئەندام و پێشمەرگەی پارتی بوون و راستەوخۆ پەیوەندی ب ویڤە هەبوو و ژلایێ ویڤە چەك و هاریكاری بۆ دابینكرینە. بنێرە: (عبدالرحمن, 2002: ص127)؛ (نێروەی, 2008: ل ل78-79).
(11) چونكی دەڤەرا ئامێدیێ دەڤەرا ژێر دەستەلاتا پارتی بوو, لەورا هەمی چالاكێن لەشكری یێن هاتینە بەحسكرن چالاكێن پێشمەرگێن پارتی بوون ب ناڤێ سەركردایەتیا كاتی.
(12) كەڤیتە سەر ریبارێ زیێ مەزن ل دەڤەرا بەرواری بالا, دەڤەرێن بەرواری بالا و نێروە و چەلێ پێكڤە گرێدەت, كۆ ئەڤ پرە دناڤبەرا سالێن( 1534 – 1576) ل سەر دەستێ سولتان حسێن وەلی میرێ ئامێدیێ هاتیە ئاڤاكرن, بۆ هوركاریێن زێدەتر. بنێرە: (ئەدنی, 2007: ل ل29-30).
دوو: بەلگەنامێن بەلاڤەکری:
كتاب معاونية أمن سرسنك, العدد192, 8/2/1976, الى مديرية أمن سرسنك/ ق س.
برقية من اللجنة الشؤون الشمالية(1978), الى وزارة الدفاع/ وزراة الداخلية, 12/1.
جمهورية العراق, وزارة التخطيط (1978), نتائج التعداد العام للسكان لسنة 1977, الجهاز المركزى للاحصاء، بغداد
دوو: بیرەوەرێن كەسایەتی:
ب زمانێ كوردى :
ئامێدی, احسان (2010), دەمێ هزر دبنە گولە. دهوك.
بیگداودی, نایف اسماعیل (2021), سێگوشا مرنێ ژ بیرەوەرێن شۆرەشێ. دهوك.
قادر, محەمەد مەلا (2007). خەباتنامە كورتە مێژووی پارتی و كەلتووری بارزانی نەم. هەولێر.
كەلەش, حسین عوسمان (ب. س), پێشمەرگەیەك ژیان و بیرهاتن(1961-1991). دهوك.
كیستەی, رزگار (2018), ل ژێر سیبەرا چیا ژ بیرەوەریین شۆرەش و بەرخوەدانی. المجلد بەرگێ ئیكێ. دهوك.
گڤاری, محەمەد (2021). شۆرەشا گولانێ دیرۆك و بەرخۆدان. دهوك.
گوندكی, عەڤدولرحمان (2016). نامەیەك ل شەرنەخێ. (ب . ج).
مزووری, مصطفى (2022), چریسكا بەری شۆرشێ, ئامادەكرن و پێداچوون: سەنتەرێ كوماتە یێ دیكیمێنتكرنا شۆرەشێ, تەهران.
سێ: چاڤپێكەفتن:
ئامێدی, احسان (27/ 8/ 2022) ل دهوكێ.
ئەرەدنی، مستەفا عەبدولرحمان یونس (22/ 9/ 2022) ل سەرسنكێ.
حسن، تحسین عەبدوللا (27/ 9/ 2022), ل قەدشێ.
حفظ الله، عەبدوللا صالح (6 /9/ 2022) ل دهوكێ.
نێروەی, زێرەڤان محەمەد عوسمان ، (13/ 11/ 2022) ل دهوكێ .
عمر قەدشی، تاهر (4/ 7/ 2022) ل قەدشێ.
شكری نێروەیی, شوكری سالح تەمەر ،(17/ 8/ 2022) ل دهوكێ.
قەدشی، جەمال سلێمان عەبدوللا (12 /8/ 2022) ل قەدشێ.
كێستەی, رزگار (16 /10/ 2022) ل دهوكێ.
چوار : پەرتووك:
ب زمانێ كوردی:
ئیسماعیل, سەلام حەوێز (2011), كوردستانی باشور لە شۆرەشی چەكدارییەوە بۆ راپەرینی ئاداری نەوەدویەك. هەولێر.
بارزانى, مسعود (2021), بارزانی و بزوتنەوی رزگاریخوازی كورد1975 -1991 شورەشا گولان. بەرگێ چوارێ, بەشێ1 - 2, كوردستان.
حەمەد, د. دلێر ئەحمەد(2019), مێژووی جولانەوەی نەتەوەی رزگاریخوازی گەلی كورد لە باشوری كوردستان (1975 – 1991), سلیَمانی.
توڤی و بادی, موسەدەق و ئیسماعیل(2010), رێبەریا پارێزگەها دهوكێ, دهوك.
رەشید, سەلاح (2020), شەڕێ ناوخوی كورد بۆچی سەری هەلدا؟ چون گەشەی كرد, سەرئەنجام, سلێمانی.
رێكانی , سامی بنیامێن (ب. م), دەڤەرا شیلادزێ ڤەكولینەكا جوگرافی. دیروكی. شوینەواری, كەلتوری. دهوك.
عەبدولكەریم, سەلام (2011), ژیانی سیاسی ل باشوری كوردستان 1975 – 1991 "سەرهلدانی رەوتی سوسیالستی و دروستبونی حزبی سوسیالستی كورستان وەك نمونە", (ب.ج).
عەدۆ, ئەسعەد(2021), مێژووی سەرەتای شۆرەشی گولان 26/5/1976, هەولێر.
سەعید عەلو, عیدۆ, خودێدا و قادر حەسەن (2014), محمود ئیزدی.. چەند تیروژكەك ل دور ژیان و خەباتا وی, هەولێر.
سورمێ, هەژار عەزیز (2006), كورد جینوساید و ئیبادەكردن, هەلویستی یاسایی نێودەولەتی, چاپا دوویێ. هەولێر.
گەوهەری,حامید(2020), قیادە موەقەت, ستوكهولم.
مینە, ئەمین قادر(2012), ئەمنی سترانیجیی عێراق و سیكوچكەی: تەرحیل, تەعریب, تەبعیس , سليمانى.
محەمەد, مراد حكیم (2004), ئاكامە كومەڵایەتییەكانی سیاسەتی راگواستنی كورد لە عێراق ل سەر دەمی بەعسدا, سليمانى.
مەخمووری, غەفوور (2006), بەعەرەبكردتی كوردستان بەعەرەبكردن مەترسییەكانی – بەرەنگاربوونەوەى, چ2, هەولێر.
ئەمین, نەوشێروان مستەفا (1999), خولانەوە ل ناو بازنەدا دیوی ناوەوەی رووداوەكانی كوردستانی عێراق 1984-1988.
نێروەی, د. عەلی تەتەر(2008), بزاڤی رزگاریخوازی نەتەوەی كورد لە كوردستانی عێراق لە سالەكانی جەنگی عێراق – ئیران دا 1980 – 1988, هەولێر.
یوسف, يوسف محمد (2020), پارتی گەلی دیموكراتی كوردستان 1981 – 1992, دهوك.
- ب زمانێ عەرەبی:
الفضل, منذر (2005), من الانفال الى الاستقلال شعب يصنع التاريخ. اربيل.
جالياند, جيرارد (2012), "شعب بدوون الوطن الكرد و الكردستان" ,ترجمة: عبدالسلام النقشبندي, اربيل.
عيسى, حامد محمود (2005), القضية كوردية في العراق من الاحتلال البريطاني الى الغزو الامريكي 1914 – 2003, القاهرة.
دیشتەر, كوینتەر (2004), كورد گەلی لە خشتەبراوەی غەدر لێ كراو, وەرگیران: عەبدولسەلام بەرواری, هەولێر.
عوني, درية (1993), عرب و اكراد خصام ام وئام, القاهرة.
عبدالرحمن, سەروەر (2002), یەكیتی نشتیمانی كوردستان دامەزراندن و دەست پێ كردنەوەی شۆرش (1975-1976), سلێمانی.
عبدالرحمن, سامى (1991), من اوراقى. كوردستان.
قدورة, عماد يوسف (2016), التاثيرات الإقليمي و الدولي في القضية الكردية في العراق (دراسة حالة 1972-1975). دوحة.
كريم, حبيب محمد (1998), تاريخ الحزب الديمقراطي الكوردستاني – العراق (في محطات رئيسية) 1946 – 1993, دهوك.
مكدول, ديفيد (2004). تاريخ اكراد الحديث. بيروت.
ب زمانێ عەرەبی:
ابوعنتر, هاشم رمضان (2005), المحترقون الكورد الحياة و الموت. (د . م).
پێنچ: ئینسكلوپیدیا:
نێروەى, د. علی تەتەر (2017),"شورەشا گولانێ ل دەڤەرا بادینان 1976 – 1988ێ", ل ئینسكوپیدیا پارێزگەها دهوك، بەرهەڤكرن:مصدق توڤی, بەرگێ4, دهوك.
شەش: گوڤار:
- ب زمانێ كوردی:
الجزائيرى, زاهيرة (2002), "پێش ئەنفال و پاش لەبیر چوونەوە", سەنتەری برایەتی،: ژمارە(24).
ئیسماعیل, سلێمان عەبدوللا (2000),"گورانكاری چەندێتی چنشینە دێهاتیەكان لە هەرێمی كوردستانی عێراق", گوڤارا سەنتەرێ برایەتی، ژمارە (17), سالی چوار.
عەبدلحەمید, شیخ عەبدلمەجید (2009),"ریكخستنێن نهێنی د شۆرەشا گولانێ دا", كوڤارا سیلاڤ، ژمارە (37).
عەبدولرحمان, سامی (1995),"هەكە لایەنەكی دەست ب شورەشێ كر و جهێ پێ خۆ دیت, بۆ یێت دی ب سانەهی كەڤت ئەو ژی چەكی بهلگرن". گوڤارا مەتین، ژمارە(40).
نێروەی, د.عەلی تەتەر (2013), "هەلگیرسانی شۆرەش لە 26ی گولان دروست بوونەوەی ئومێد بوو ل هەناوی نا ئومێدیدا", گوڤارا گولان, ژمارە(930).
ب زمانێ عەرەبی:
بوتاني, د. عبدالفتاح علي (2002), "في الذكرىَ ال 26 لاندلاع ثورة طولان", مجلة متين، العدد (124).
توفيق و شينك, عةلى تتر و شوان حسين (2019), "دور جوهر نامق سالم في الاعداد و التحضير لثورة طولان 1975-1976",2019." مجلة جامعة دهوك العدد(2).
حكم ذاتى, مجلة (1978), العدد (4), السنة الثالثة.
حەفت: روژنامە:
برایەتى(1993),(روژنامە), " دیدار دگەل كەریم شنگاری"، ژمارە (1651), 22 .5.
برایەتی(1993), (روژنامە), " دیدار دگەل یونس رۆژبەیانی" ، ژمارە( 1655),27 .5 .
برایەتی(1994), (روژنامە), ژمارە(1953), 2 .5.
برايةتى(1997), (روژنامە), "گولان درێژەپێدەری شورەشی ئەیلوولی مەزنە" , ژمارە (2337), 26 .5.
برایەتی(2002), (روژنامە), "دیدار ل گەل كەریم شنگالی", ژمارە(3695), 26. 5.
هەشت: نشرة اخبارية:
كوردستان, اخبار (1980), (نشرە اخباریە), العدد(7), لسنە (6).
نەه: بەرنامێن تێلفزیونی:
بامەرنی, ئیسماعیل مستەفا ، كەنالێ روداو. بەرنامێ پەنجەمۆر, بەشێ ئیكێ (7/ 5/ 2022).
پەراوێز
(1) مەرەم ژێ قەزا ئامێدیێ ب هەر سێ ناحیێن وێڤە د ماوەیێ ڤەكولینێدا ( بەرواری باڵا (كانی ماسێ), بیبۆ( دێرەلوكێ), سەرسنكێ).
(2) مەبەست ژێ ئەو كومەڵَگەهن یێن حكومەتا بەعس پشتی سالا 1975 ب مەرەما ئاكنجیكرنا كوردێن د هێنە ڤەگوهاستن دروستكرین, ئەڤ كومەڵَگەهە زور جودابوون ژ گوندێن رەسەنێن كوردی, د هەر قوناغەكا ڤەگوهاستنێ دا گوهرین تێدا دهاتە كرن, واتە كومەلگەه هەمی ئیك نەخشە و ئیك خانی نەبوون و د چەندین قوناغا دا هاتینە دروست كرن, هەتا بەری سەرهلدانا سالا 1991 حكومەت یا بەردەوام بوو ل سەر دروستكرنا وان, بنێرە: (محەمەد, 2004: ل178).
(3) بۆ زانینا ناڤێن گوندێن و هژمارا كەسێن ل قەزا ئامێدیێ هاتینە ڤەگوهاستن بنێرە: (مینە, 2012: 308-311).
(4) حكومەتێ ل سالێن 1977-1978 زورترین هژمارا كومەلگەهێن ب زوری دروست كرن, ئەڤ كۆمەڵگەهە هەمی ئیك قەبارە و نەخشە نەبوون, یان شێوازەیێ ئەندازیاری یێ د ڤان كومەلگەهان دا هاتیە بكارئینا وئیك نەبوو ژلایێ نەخشەی ئاڤاهیان و كەرستێن تێدا هاتینە بكارئینان, ب گشتی هەر ئاڤاهیەكێ كومەلگەهێ ژ دوو ژوورا و لێنانگەهەك و سەرشوو و تەوالێت و حەوشەكێ پێكهات, دیوارێن هندەك ژ وان ب بەری و گێچێ دروستكربوون و بانێن وان گاریتە و ئاخ بوون وەك كومەلگەها قەدشێ, دیوارێ هندەك كومەلگەهێن دی ژ بەر و چێمەنتوی دروستكربوون بانێن وا كونكریت بوون كۆ رووبەرێ وان بچوكتر بوو ژ یێن پێش خۆ وەك كومەلگەها دیرەلوك, دڤان كومەلگەها دا كێم وكاسیێن زور هەبوون, وەك دیار رژێمێ لەز د دروستكرنا وان دا كربوو. سەردانا ڤەكولەری بۆ هندەك ژ ڤان كومەلگەهان, 13/5/2022.
(5) ریكا هاملتون دناڤبەرا سالێن 1928 -1932 ل سەردەمێ مەلك فیسەلێ ئیكێ و ئینتیدابا بریتانی د ناڤەراستا گەلیەكێ كویر و دەڤەرا چیایا یا ئاسێ ژ لایێ ئەندازیارەكێ نیوزلەندی ب ناڤێ ( ئارشیا مایلن هاملتون) هاتیە دروست كرن, ب ناڤێ وی هاتیە ناڤكرن, كۆ ژ هەولێرێ دستپێ دكەت و د گەلیێ عەلی بەك و دەرتەنگێ رەواندز را دبوریت هەتا دگەهیتە دەرگەهێ حاجی ئومەران یی سنوری ل سەر سنورێ عێراق – ئیران, بۆ هۆركاریێن زێدەتر, بنێرە: (دیشنەر, 2004: ل ل259-260).
(6) پشتی شكەستنا 1975 ب ماویەكی (پارتی) ب سەروكاتیا مەسعود بارزانی بریارا خۆ رێكخستنا (پارتی)دا پشتی چەند كۆمبوونا ل گەل كادرێن گەنج و رەوشەنبیر ل هەیڤا نیسان و گولانێ سالا 1975, پاشان كونفرانسی كومەلا خویندكارێن كورد ل دوماهیا هەیڤا تەباخا 1975 ل برلینا روژئاڤا ئەوروپا هاتە گرێدان, ئەڤە باشترێن دەم بوو بۆ كۆمكرنا هەمی ئەندام و لایەنگرێن پارتی ل ئەوروپا, پاشی ڤان ئەندامان ل چریا دوویێ 1975 سەركردایەتیا كاتی یا پارتی دامەزراند و بەلێ ب شێوەیەكێ فەرمی ل كونفرانسێ تەباخا 1976 جێگیر كر, بۆ هوركاریێن زێدەتر بنێرە : (نێروەیی, 2008: 70-71, گەوهەری 2020, رەشید, 2020: 150 - 151).
(7) ئەڤ دەڤەرە دكەڤیتە قونتارا رۆژئاڤایێ چیایێ مەتین ل روژئاڤا قەزا ئامێدیێ, كۆ د وی دەمی دا سەر ب ناحیا كانی ماسێ بوو, خەلكێ وا سەر ب هوزا دوسكی نە, ژ ڤان گوندا پێكدهێت: (وەرمێلێ, گەرەگوه, بابیرێ, چەمیكێ, كانی بەلاڤێ, كەلا شیخۆ, بانكا, ئەرزێ, باب گوریا). بنێرە: (مزووری, 2022: ل35).
(8) مستەفا بارزانی ل 1 ئادارا 1979 پشتی ململانەیكا دژوار ل گەل نەخوشیا شێرپەنجێ ل نەخوشخانا جورج تاون ل ئەمریكا وەغەرا دوماهیێ كر. بنێرە: (گەوهەری, 2020: ل142).
(9) گوندەكە سەر ب قەزا (بیت الشباب) ل ویلایەتا هەكاری ل كوردستانا باكور, كۆ بارەگایێ سەركردایەتیا كاتی یا (پارتی) بوو. بنێرە: (توفيق و شينك, 2019: ل268).
(10) (ئیكەتی نشتيمانى كوردستان) د وێ باوەریێ دایە ئەڤ مەفرەزە ل دەسپێكێ سەر ب وان ڤەبوون, ب بهانەیا هندێ دوو ژ ئەندامێن ڤێ مەفرەزێ پەیوەندی ب (عومەر دەبابە) كربوو كو ئەندامێ سەركردایەتیا (بزوتنەویا سوسیالیستی كوردستان) بوو, كۆ بزوتنەوە بالەكێ (ئیكەتی) بوو بۆ دەسپێكرنا شۆرەشێ, بەلێ (پارتێ) ب هيَزيَن خؤ دزانن, هەروەك مسعود بارزانی دبێژیت ئەو مەفرەزا ل 26 گولانا 1976 چوونە چیایی و بزاڤ دەستپێكری, ئەندام و پێشمەرگەی پارتی بوون و راستەوخۆ پەیوەندی ب ویڤە هەبوو و ژلایێ ویڤە چەك و هاریكاری بۆ دابینكرینە. بنێرە: (عبدالرحمن, 2002: ص127)؛ (نێروەی, 2008: ل ل78-79).
(11) چونكی دەڤەرا ئامێدیێ دەڤەرا ژێر دەستەلاتا پارتی بوو, لەورا هەمی چالاكێن لەشكری یێن هاتینە بەحسكرن چالاكێن پێشمەرگێن پارتی بوون ب ناڤێ سەركردایەتیا كاتی.
(12) كەڤیتە سەر ریبارێ زیێ مەزن ل دەڤەرا بەرواری بالا, دەڤەرێن بەرواری بالا و نێروە و چەلێ پێكڤە گرێدەت, كۆ ئەڤ پرە دناڤبەرا سالێن( 1534 – 1576) ل سەر دەستێ سولتان حسێن وەلی میرێ ئامێدیێ هاتیە ئاڤاكرن, بۆ هوركاریێن زێدەتر. بنێرە: (ئەدنی, 2007: ل ل29-30).
Published
2023-12-24
How to Cite
MUSA, N. M., & MAHMOOD, S. M. S. (2023). رەوشا سیاسی و لەشكری ل دەڤەرا ئامێدیێ(1) (1975 - 1979). Journal of Duhok University, 26(1), 1333-1346. https://doi.org/10.26682/hjuod.2023.26.1.81
Section
Humanities and Social Sciences
It is the policy of the Journal of Duhok University to own the copyright of the technical contributions. It publishes and facilitates the appropriate re-utilize of the published materials by others. Photocopying is permitted with credit and referring to the source for individuals use.
Copyright © 2017. All Rights Reserved.
