هه‌لۆیستیێ هه‌رێمى و نێڤده‌وله‌تى ژ جینۆسایدكرنا كوردان ل عێراقێ دناڤبه‌را ئادارا 1975تا ئه‌یلۆڵا 1988
Abstract
ناڤه‌رۆكا ڤێ ڤه‌كۆلینێ "هه‌لۆیستێ هه‌رێمى و نێڤده‌وله‌تى ژ جینۆسایدكرنا كوردان ل عێراقێ دناڤبه‌را ئادارا 1975 تا ئیبۆنا 1988"ێ یه. یا فه‌ره ئاماژه بهندێ بده‌ین، كو جینۆساید ئێك ژ مه‌ترسیدارترین و كاریگه‌رترین رێكه كو رژێمێن دكتاتۆر برێكێن جودا جودا ب دژى ملله‌تیێن ژێر ده‌ستهه‌لاتا خۆڤه بكاردئینانن. هه‌لبه‌ت رژێمێن ده‌ستهه‌لاتدار جینۆسایدێ ب دژى ئه‌وان نه‌ته‌وه‌یان بكاردئینن ئه‌وێن بزاڤێ دكه‌ن مافێن خو د چوارچوڤێ یه‌كه‌كا سیاسى و كارگێرى یا خو بخۆ برێڤه‌برنێ یان سه‌ربه‌خو بوونێ دا بده‌ستڤه بینن.بێگومان ئه‌و ده‌ستهه‌لاتدار ئه‌ڤێ پرۆسێسێ ئه‌نجام دده‌ن ژبه‌ركو ئه‌و هزر دكه‌ن كو ئه‌و ملله‌ت پارچه‌ك گرنگه ژ بهێز بوونا ده‌ستهه‌لاتا وێ یان وه‌لاتێن وان تژى ژێده‌رێن سرۆشتى نه كو هزر دكه‌ن ئه‌گه‌ر ژ بن كونترۆڵا وان بده‌ركه‌ڤن دێ زیانێن كاریگه‌ر ب داهات و ئابۆرێ وان كه‌ڤن. له‌وڕا ئه‌و كریارێن جینۆسایدێ ب دژى وان په‌یره‌و دكه‌ن ب مه‌ره‌ما هندێ كو بێ ده‌نگ بمینن و ب ده‌سهه‌لاتا وان رازیببن. هه‌لبه‌ت ل درێژاهیا دیرۆكا هه‌ڤچه‌رخا عێراقێ دا ملله‌تێ كورد توشى كاره‌سات و قركرنێ ژلایێ حكوومه‌تێن عێراقێ ڤه بووینه. هه‌روه‌سا سه‌ركردایه‌تیا كوردى بزاڤێن بهێزكرینه ژبۆ گه‌هاندنا كێشا خۆ یا نه‌ته‌وه‌یى بۆ ڕایا گشتى یا جیهانێ. ئه‌ڤ ماوه‌یێ دڤێ ڤه‌كۆلینێ دا هاتیه ته‌رخانكرن دهێته هژمارتن ده‌ستپێكا پرۆسێسا جینۆسایدكرنا كوردان ل عێراقێ. ژبه‌ركو پشتى شكه‌ستنا شۆره‌شا كوردى ل ئادارا 1975ێ، رژێما به‌عس ڕاسته‌وخۆ ده‌ست ب پرۆگرامێ خۆ یێ قركرنا كوردان كر. لڤى سه‌ر ده‌مى دا، زلهێزێن هه‌رێمى و نێڤده‌وله‌تى رۆله‌كێ گرنگ دڤێ پرۆسێسێ دا هه‌بوو. ژبه‌ر هندێ بفه‌ر هاته دیتن كو ڤه‌كۆلینه‌ك ل دۆر هه‌لۆیستێ هه‌رێمى و نێڤده‌وله‌تى ژ جینۆسایدكرنا كوردان ل عێراقێ بهتێته سازكرن.
ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه ژ پێشه‌كییه‌كێ، ده‌رازینك، سیێ ته‌وه‌ران و ده‌رئه‌نجامان پێك دهێت. دپێشه‌كیا ڤه‌كۆلینێ به‌حسێ گرنگى، ئارمانج، رێباز و ژێده‌رێن ڤێ ڤه‌كۆلینێ هاتیه كرن. ژبۆ پتر ئاشنا بوونا دیرۆكا قركرنا كوردان ل عێراقێ، ده‌رازینكا ڤه‌كۆلینێ كورتیه‌كێ دده‌تن سه‌ر سیاسه‌تا قركرنا كوردان ژلایێ حكوومه‌تا عێراقێ ڤه دناڤبه‌را سالێن 1975تا 1980ێ. ته‌وه‌رێ ئێكێ یێ ڤێ لێكولینێ روونكرنا دده‌تن سه‌ر هه‌لۆیستێ كوردان بخۆ ل دۆر قركرنا نه‌ته‌وه‌یێ كورد و گه‌هاندنا قركرنا كوردان بۆ جڤاكێ نێڤده‌وله‌تى. ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه د دته‌وه‌رێ خۆ یێ دوویێ دا ب هویرى و كویرى بزاڤێ دكه‌تن هه‌لۆیستێ ده‌وله‌تێن هه‌رێمى ل دۆر قركرنا كوردان شرۆڤه بكه‌تن. د ته‌وه‌ریێ خۆ یێ سییێ دا، ئه‌ڤ ڤه‌كۆلینه ب هووشیارى و ب ره‌نگه‌كێ زانستى دۆیڤچوونێ دكه‌تن ل سه‌ر دیاركرنا سیاسه‌ت و هه‌لۆیستێ نێڤده‌وله‌تى ژ قركرنا كوردان ژلایێ رژێما عێراقێ ڤه. بێگومان ئه‌ڤ ته‌وه‌رێ بنكوكێ سه‌ره‌كى یێ ڤێ ڤه‌كۆلینێ یه. چونكو دڤى ده‌مى دا ده‌وله‌تێن زلهێز وه‌ك ولایه‌تێن ئێكگرتیێن ئه‌مریكا سیاسه‌ته‌ك رێڤیاتیێ هه‌مبه‌رى كوردان په‌یره‌و كر بوو. ده‌رئه‌نجامێن ڤێ لێكۆلینێ به‌حسێ ئه‌وان ده‌رئه‌نجامان دكه‌تن یێن خۆدانێ وێ گه‌هشتیێ.
Downloads
References
1. دگه‌ل ابراهیم عپمان محمد عمر، ل رێكه‌ڤتى 30 چریا دووێ 2018، ل باتیفا.
2. دگه‌ل عبدالرحمان حسن محمد، ل رێكه فتى 6 چریادووێ 2016، ل باتیفا.
په‌رتووك و ڤه‌كۆلین
1. ئه‌بوبه‌كر، هه‌فال ،( هاوینى 2000)، ئه‌نفال له نێوان درنده‌یى دوژمنه‌كانمان و بێ وه‌فایى دۆسته‌كانمان، گۆڤارى (كه‌ركووك)، ژماره (1).
2. ئیحسان، محه‌مه‌د ، (2017)،جینۆسایدى كورد له‌عێراق فه‌یلیه‌كان، بارزانییه‌كان، ئه‌نفال، هه‌ڵه‌بجه، به‌عه‌ره‌بكردن، پێداجوون: مه‌هاباد قه‌ره‌داغى، هه‌ولێر : چاپخانه شه‌هاب.
3. سالار باسیره،(2013) جینۆساید له یاساكانى رێكخراوى نه‌ته‌وه یه‌كگرتوه‌كانى به‌نێوده‌وله‌تى كردنى (كورد وه‌ك نموونه)، چ1، سه‌نته‌رێ مارگریت، سلێمانى.
4. سه‌نگاوى ، مه‌حمود ،(2007)، جاش و جینۆسایدكۆمه‌ڵێك دیكۆمێنت له سه‌ر رۆلى مسته‌شاره‌كان له ئه‌نفال دا، چ2، سلێمانى : ده‌زگاى چاپ و به‌خشى حه‌مدى.
5. گوڵ، مارف عومه‌ر ،(2005)، بارودۆخى كورد له چه‌ند بابه‌تێكى یاساى نیوده‌وله‌تان دا، چ1، سلێمانى: چاپخانه‌ى روون.
6. گوڵ، مارف عومه‌ر ،(2010)، جینۆسایدى گه‌لى كورد له‌به‌ر ڕۆشنایى یاسایى نێوده‌وله‌تاندا، چ5، هه‌ولێر: ده‌زگایى ئاراس.
7. عه‌لى ته‌ته‌ر نێروه‌یى،(2010)، سیاسه‌تى حكومه‌تى عێراق له كوردستان له سایه‌ى به‌لگه‌نامه فه‌رمییه‌كاندا 1975-1991، به‌رگى یه‌كه‌م، دهوك: سه‌نته‌رێ ڤه‌كولینێن كوردى و پاراستنا به‌لگه‌نامه‌یان زانكۆیا دهوك.
8. عیسى، حامد محمود ،(2005)، القچیه الكوردیه فی العراق من الاحتلال البریگانی الی الغزو الامریكى 1914-2004، گ 1، القاهره: مكتبه مدبولى.
9. فه‌ره‌ج ، له‌تیف فاتح ،(2004)، جینۆساید و كاڵبوونه‌وه،سلێمانى.
10. كیلى، مایكێل ، (2013)، هه‌ڵه‌بچه و ئه‌نفال له به‌ڵگه‌نامه نهێنییه‌كانى ئه‌مریكادا، وه‌رگێران: وریا ره‌حمانى، چ1، هه‌ولێر: به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى چاپخانه‌ی رۆشنبیرى.
11. محه‌مه‌د، زانا فه‌قى ،(2017) جینۆسایدى له باشورى كوردستان ئه‌نفالى گه‌رمیان وه‌ك نموونه توێژینه‌وه‌یه‌كێ مێژووى و ساسى ل سه‌ر ئه‌نفالى گه‌رمیان، چ1، چاپخانه‌ى یاد: ب.چ.
12. محه‌مه‌د، عه‌لى مه‌حموود ، (2006ه)،چه‌ند لاپه‌ره‌یه‌كى شاراوه له مێژووى كومه‌لكۆژییه‌كان، كه‌ركوك.
13. محه‌مه‌د، عه‌لى مه‌حموود ،(2006)، شه‌ڕى حاجى ئۆمه‌ران سه‌ره‌تایه‌ك بۆ جینۆسایدى كورد.
14. مزویرى، رێكارێ ، (2013)، مێژووى جینۆسایدى گه‌لى كورد كوردانى باشوور وه‌ك نموونه ، چ1، هه‌ولێر: چاپخانه‌یا كارۆ.
15. مسته‌فا، زوزان ناسر ، (2013)، ئۆپه‌راسیۆنێن ئه‌نفالێ ل كوردستانێ ده‌رئه‌نجام و كاردانه‌ڤه (23ى شوبات-6ى ئه‌یلوول 1988) ڤه‌كۆلینه‌كا مێژووى، چ1، هه‌ولێر: چاپخانه‌یى حاجى هاشم.
16. مسته‌فا، سۆزان كه‌ریم ،(2007)، به‌عسیزم وكورد: "توێژینه‌وه‌یه‌كى مێژوویى، سیاسى یه1947ـ 1975"،چ1، سلێمانى: ده‌زگاى چاپ و په‌خشى حه‌مدى .
17. توڤى، محمود ، (2006)، هێڤى د رۆژێن ره‌شدا، چ1، دهوك: ده‌زگه‌ها سپیرێز یا چاپ و وه‌شانێ.
18. دزه‌یى ، یوسف ، (2001)،ه‌نفال كاره‌سات ،ئه‌نجام و ره‌هه‌نده‌كانى ،چ 1، هه‌ولێر : ده‌زگایى موكریانى.
بزمانێ عه‌ره‌بى
1. شیلانى، سید حسن سید یوسف ،(2013)، عشیره الگلی دراسه فى علاقاتها الاجتماعیه و تاریخها السیاسى فى العصر الحدیپ، گ1، دهوك : مگبعه خانى
REFERENCES
- Ahmad, M. (2014). From Blueprint to Genocide an Analysis of Iraqs Sequenced Crimes of Genocide Committed against the Kurds of Iraq (Doctoral dissertation, University of Exeter): the UK, p.178.
-AHMED, S. H.(2016) Anfal Crime As Kurdish Genocide In International Law.
- Cowell, A .(1988). Iran Charges Iraq with Gas Attack. the New York Times. Retrieved, March 24, 1988, from https://www.nytimes.com/1988/03/24/world/iran-charges-iraq-with-gas-attack.html
-Daponte, B.O., Kadane, J.B. and Wolfson, L.J.(1997). Bayesian demography: projecting the Iraqi Kurdish population, 1977–1990. Journal of the American Statistical Association, 92(440), pp.1256-1267.
- Donabed, S.(2010). Iraq and the Assyrian Unimagining: Illuminating Scaled Suffering and a Hierarchy of Genocide from Simele to Anfal (Doctoral dissertation), pp.124.127
- Elisabeth Rosenthal. (2006). Group Hopes to Prove Chemicals Killed Kurds, the New York Times, Retrieved, JUNE 25, 2006, from https://www.nytimes.com /2006/06/25/ world/ middle east/25chem.html
- Galbraith, P.W.(2007). The end of Iraq: How American incompetence created a war without end. Simon and Schuster,
- Hiltermann, J.R.(2008). The 1988 Anfal Campaign in Iraqi Kurdistan. In International Conference on Genocide against the Kurdish People. Erbil: Arras.
- Ismael, A.K. and Saleem, H.S. (2015). Population Distribution in the Kurdistan Region, Iraq: Experiences From 1957-2009 Population Census 2(4), pp. 89-109.
- Kelly, M. J. (2013). Never Again: German Chemical Corporation Complicity in the Kurdish Genocide. Berkeley J. Int'l L., 31, 348.
-McDowall, D., 2003. Modern history of the Kurds. IB Tauris.
- Miller, S. )2014(. Iraqi Kurds: Road to Genocide (Doctoral dissertation),p. 39.
- bPower, S. (2013). ”A Problem from Hell": America and the Age of Genocide. Hachette UK.
- Shorsh, S.,) 2013(. Anfal: The Iraqi State's Genocide Against the Kurds. Margareit Center, p.7.
- Steven. 1988: The Halabja Massacre. Retrieved September 11, 2006, from: https://libcom.org/ history/ articles /halabja-massacre-1988.
- The BBC. (1988.)1988: Thousands die in Halabja gas attack, Retrieved 1988, From http://news.bbc.co.uk/onthisday/ hi/dates/stories/ march/16/newsid_4304000/4304853.stm
- The wildcat newspaper, Class Struggle in Iraq 1987-1991, Part 1, no (12), 1989, pp.15-12
- The wildcat newspaper, Eye witness in Halabja, no (13), 1989, pp.15-14
- Waisy, K.S. (2015). The Iraqi Kurdish Density after the Kurdish Movement Collapsed in March 1975, The International Journal of Science and Research (IJSR), 4(2), pp.42-48.
- Watch, M.E& D.A.(1990). Human Rights in Iraq. Middle East Watch. Yale Univ Press: The United States of America.
- Watch, M.E.(1993). Genocide in Iraq: the Anfal campaign against the Kurds. New York: Middle East Watch, p. 168
Documents
- 0702Z, 1815.1976. Situation in Northern Iraq, Telegram from the Interests section in Baghdad to the Department of State, 11December1976.
- 330-78-0058, Box65, Iran000.1-299.)1975(. Kurdish refugees situation, Defense Intelligence Agency Intelligence Appraisal, the Department of State, Washington, D.C, 6 October1975.
- PR76100701. (1976). Iraq under the Baath rule 1968- 1976, Research Study Prepared in the Central Intelligence Agency, Washington, D.C,November1976.
It is the policy of the Journal of Duhok University to own the copyright of the technical contributions. It publishes and facilitates the appropriate re-utilize of the published materials by others. Photocopying is permitted with credit and referring to the source for individuals use.
Copyright © 2017. All Rights Reserved.
