رهنگڤهدانا كهسایهتی و سیاسهتا میر بهدرخان د ڕۆژنامهڤانییا بریتانیدا 1821-1847
الملخص
رۆژنامهڤانی ئێك ژ ژێدهرێن گرنگه بۆ پهیداكرنا پێزانینێن مێژوویێ ل دور ههر بابهتهكێ گرێدای مێژوویێ، ب تایبەت ئەو رۆژنامە ئەوێن ل سەردەمی رویدانا دەرچووین، چۆنکە گەلەک دەم ب سەردا نەچوویە، لهورا زۆر گرنگه ڤهكۆلینێن ئهكادیمى د ناڤ رۆپهلێن ئهوانا دا ب هویرى بهێنه ئهنجامدان، چونكه گهلهك جاران ئهو پێزانین دناڤ ئهوان رۆژناما دا د بنه ژێدهرێن جهێ باوهریێ، لێ د ههمان دهم دا هندهك پێزانین دناڤ ئهواندا ههنه د شاشن و دورن ژ راستیێ، ژبهر باهراپتریا ئهوان دهربرینێ ژ ههستێن ئهوی كهسی یان یێن ئهوی لایهنی یێ ئهو بابهت نڤیسی.
سهبارهت بهڵاڤهكرنا روێدانێن میرگهها بۆتان دناڤ رۆژنامهڤانیا بریتانیا دا ل چهرخێ نوزدێ، گرنگیهكا باش پێ هاتیه دان ب تایبهت ل سهردهمێ فهرمانرهوایێ یا میر بهدرخانی (1821-1847)، ژبهر ههمی سالوخهتێن سهركردایهتیێ و نیشانێن سهربهخۆیی لدهڤ میری ههبوون. د رۆژنامەڤانیێ دا ب ههڵویستێن جودا جودا باسی كهسایهتی و سیاسهتا میر بهدرخانی و سهردهریا ئهوی لگهل خهلكێ ل ژێر سیبهرا ئهوى ئاكنجیبووین هاتییهكرن، زێدهباری پهیوهندیێن ئهوی لگهل میرێن كوردی و دروستكرنا ههڤپهیمانیان دگهل ئێك. بریتانیا هزرهكا مهزن بۆ میری و هێزا ئهوی ل دهڤهرێ دكر ئهڤ چهنده ژى گرێدایێ بهرژهوهندیێن بریتانیا دناڤ دهولهتا ئوسمانی دا بوو. رۆژنامەڤانیا بریتانی ژی وهكو خودیكا دهستههلاتا دهولهتا خو ب رهنگەگێ باش تیشكا خو ئێخستیه سهر میر بهدرخانی
التنزيلات
المراجع
(2) Daniel Panzac, “International and Domestic Maritime Trade in the Ottoman Empire during the 18th Century” ,International Journal of Middle East Studies, 24, no. 2 (1992): 189–206, p. 189.
(3) Patricia Risso, “Muslim Identity in Maritime Trade: General Observations and Some Evidence from the 18th-Century Persian Gulf/Indian Ocean Region”, International Journal of Middle East Studies, 21, no. 3, Cambridge University Press, (1989): 381–92, p. 382.
(4)یوسف حسین عمر، سیاسة بریطانیا تجاه الدولة العثمانیة ١٨٣٩-١٩٠٩، ط ٢، دار نور للنشر، جامعة غزة، ٢٠١٦، ص1.
(5)عبدالرحمن ادریس صالح البیاتی، سیاسة بریطانیا تجاه العراق ١٩١٤-١٩٣٢، مۆسسە ژین، السلیمانیة، ٢٠١٠، ص ص ٢٩-٣٠؛ یوسف حسین عمر، المصدر السابق، ص ١١.
(6)كامهران محهمهد حاجی، كوردستان له بازنهی كێشهی ڕۆژههلاتیدا 1800-1900، (لێكۆڵینهوهیهكی مێژووییه)، بهرێوهبهرایهتیی چاپخانهی رۆشنهبیری، ههولێر، 2007، ل 109.
(7)Qadir Muhammad Muhammad,"Kurds and Kurdistan in the View of British Travellers in the Nineteenth Century." PhD diss., University of Leicester, 2017, pp. 40-43.
(8)میر بهدرخان كورێ میر ئاڤدهل خان (عهبدال خان) كورێ مستهفا، دناڤبهرا سالێن 1821-1847 دهستههلات ل میرگهها بۆتان كریه، دماوێ دناڤبهرا 1842-1846 ب قوناغهكا گرنگ ژ دهستههلاتا وی دهاته نیاسین ژبهر دڤێ قوناغێ دا سنورێن میرگههێ گهلهك بهرفرههبوون، زێدهباری كارێن میری مینا رێكخستنا ناڤخوویی یا میرگههێ و بهێزكرنا لهشكری و گهلهكێن دیتر، ژبهر ئهڤێ دهستههلاتا بهێزا میر بهدرخانی تووشی هێرشێن دهولهتا ئوسمانی دبیت و نهجار دبیت ل تیرمهها سالا 1847 خو رادهستی دهولهتا ئوسمانی بكهت و دهێته ڤهگوهازتن بۆ ئهستهمبولێ، و ل دیڤدا دهێته دویرئێخستن بۆ گزیرتا كریت ههتا سالا 1866 دهولهتا ئوسمانی رێ پێ ددهن بچیته دیمهشقی بتنێ بۆ ماوێ سێ سالان دمینته ل وێرێ و دچیته بهر دلۆڤانیا خودێ، بۆ پێزانینێن زێدهتر بنێره: صلاح محمد سلیم محمود هرۆری، مالباتا بهدرخانیان، بزاڤا وێ یا سیاسی و رهوشنهبیری دناڤبهرا سالێن 1900-1950ز دا، ڤهكۆلینهكا دیرۆكی یه، چاپخانا هاوار، دهۆك، 2010، ل ل 15-16.
(9)بۆ پتر پێزانینا ل دۆر مێژوویا میرگهها بۆتان بنێره: سهڵاح محهمهد سهلیم هروری، میرگهها بۆتان د چاخێ میر بهدرخانێ (1821-1847)دا، ڤهكولینهكا سیاسی، چاپخانا مناره، ههولێر، 2006.
(10)ئهڤ رۆژنامه ل سالا 1772 لژێر ناڤێ Morning Post and Daily Pamphet) ( دەست ب بهڵاڤهكرنێ كریه، پاشێ چهندین ناڤێ دی گوهارتینه ل سالا 1803 ناڤێ (Morning Post) بتنێ دمینت و ل سالا 1937 دكهل رۆژناما (Daily Telegraph) ههردوو دبنه ئێك. خودانێ رۆژنامێ یێن دهسپێكی پێكدهاتن ژ دوو كهسان؛ ئێك پهرتوك فروش بوو و خودانێ چاپێ بوو (چون بێل- John Bell) و یێ دووێ ژی خودان كارێ سهر ئێك زێدهكرنا ئاشكهرا بوو، كو رۆژناما بكاردئینا بۆ بهلاڤهكرنا دهمێن سهر ئێك زێدهكرنا ئاشكهرا، ل ههر بیست سالێن ئێكێ یێن رۆژنامێ رۆژانه بهلاڤدبوو ب چوار لاپهران، سێ چواریكێن بابهتێن وێ ل دۆر ریكلامكرنی و پشكا مایێ بۆ دهنگ و باسێن ناڤخوویی و كێمهك بۆ رویدانێن دهرڤه بوون، ههتا سالا 1795 رۆژنامهڤان دانیال ستیوارت كری و بابهتێن گرێدای سیاسهتێ بهرفرهتر لێ هاتنه بهڵاڤهكرن و بهردهوام بوو ل سهر بهلاڤهكرنا دهنگ و باسێن ناڤخوویی و دهرڤه، بۆ پتر پێزانینا بنێره:
https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/titles/morning-post. [Accessed 14th Sep. 2022].
(11) The Morning Post, November 16, 1846.
(12) Cabir Doğan, "1843–1846 Nasturi Olayları ve Bedirhan Bey", Süleyman Demirel Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Ankara, 2010, no. 22 (2010): 1-18, p. 4.
(13)أرشاک سافراستیان، الکرد وکردستان، ترجمة: احمد الخلیل، سلیمانیة، ٢٠٠٨، ص ٨٩.
(14) دەربارەی ئەرکێ دبلوماتکار (ستیڤنز-Stevenes) دناڤ دەولەتا ئوسمانی دا ژێدەرێن کوردی دا دیارکرییە وەک چێگرێ کونسولێ بریتانی ل مووسلێ ل سالا ١٨٤٤، بەلێ رۆژنامەڤانییا بریتانی یێ دیارکری وەک کونسولێ بریتانی ل سامسوون ، بنێرە: عثمان علي، الكورد في الوثائق البريطانية، مؤسسة موكرياني للبحوث والنشر، أربيل، 2008، ص ص ١٣-٢٥؛ Bell’s Weekly Messenger, February 03, 1845.
(15)كریستیانیێن نهستوری ئاكنجیێن دهڤهرێن بادینان و ههكاری و بۆتانن، پهیوهندیێن باش دگهل كوردا بدرێژاهییا دیرۆكێ ههبووینه، شێوازێ ژیانا وان كاریگهربووینه ب شێوازێ ژیانا كوردێن موسلمان یێن ههڤسویێن وان. نهستوری تێنه دابهشكرن ل سهر دوو هۆزێن تیاری ژێری و ژووری و ئهڤ ههردوو هۆزه ژی تێنه دابهشكرن بۆ چهندین لقێن دیتر، بۆ پتر پێزانینا ل دۆر نهستوریان بنێره:
Justin A. Perkins, Residence of Eight Years in Persia, among the Nestorian Christians: with Notices of the Muhammedans, Allen, Morrill & Wardwell, 1843, pp. 5-18; Badger George Percy Badger, The Nestorians and Their Rituals: With the Narrative of a Mission to Mesopotamia and Coordistan in 1842-44, and of a Late Visit to Those Countries in 1850: Also, Researches Into the Present Condition of the Syrian Jacobites, Papal Syrians, and Chaldeans and an Inquiry Into the Religious Tenets of the Yezeedees, 2. Vol. 1. Masters, 1852, pp. xiii and beyond.
(16) Bell’s Weekly Messenger, February 03, 1845, Op. Cit.
(17)كهلها ئەوی یا پاراستی ل دهرگولێ یان دهرجولێ، كو یا دویره ب دهوروبهرێت چوار دهمژمێران ژ جزیرێ، دكهڤیته ل باكورێ رۆژههلاتا جزیرا ئبن عومهر، بنێره: وليد حمدي، الكرد و كردستان في الوثائق البريطانية دراسة تاريخية وثائقية، مطابع سجل العرب، القاهرة، 1992، ص 298
(18)بۆ پتر پێزانینا ل دۆر ئەڤی بابەتی بنێرە: تقرير آر. دبليو ستيفنس نائب القنصل البريطاني في الموصل الى سفير حكومة بريطانيا العظمى، إسطنبول حول زيارة بدرخان في مقرة بالجزيرة 10/ تموز/ 1844، في عثمان علي، المصدر السابق، ص 13.
(19) Bell’s Weekly Messenger, February 03, 1845, Op. Cit.
(20) جهلیلی جهلیل، كوردهكانی ئیمپراتۆریهتی عوسمانی، وهرگێران: كاوس قهفتان، بهغداد، 1987، ل 209.
(21) Letter From T. Laurie and A. Smith, The Missionary Herald, Vol. 4, April, 1845, p. 122.
(22)جهلیلی جهلیل، ژێدهرێ بهرێ، ل 210: أحمد محمد احمد، اكراد الدولة العثمانية تاريخهم الاجتماعي والاقتصادي والسياسي 1880-1923، مطبعة حاجي هاشم، أربيل، 2009، ص 296.
(23)ئهڤ رۆژنامه هاتیه دامهزراندن ژلایێ (تشارلز دیكنزی - Charles Dickens) ڤە ل سالا 1846، كو سهرنڤێسهرێ رۆژنامێ یێ ئێكێ بوو، رۆژنامه ژ دهسپێكا خۆ ئورگانهكا پیشهنگ یا هزرێن لیبرالی بوو، گهلهك بابهت و رویدانێن سیاسی یێن سهرانسهری ئهوروپا و ئهمریكا چێبووین بهڵاڤكرینه، ل سالا 1863 چاپخانهكا ناڤهندی یا تایبهت ب رۆژنامێڤه هاته دروستكرن، بۆ پێزانینێن پتر بنێره:
https://www.gale.com/intl/essays/ed-king-british-newspapers-1860-1900 [15th Sep. 2022]; http://www.rossettiarchive.org/docs/ldn.1856.raw.html [Accessed 15th Sep 2022].
(24) Daily News (London), January 07, 1847.
(25) Morning Post, January 27, 1847.
(26)هاتیه ڤهگوهاستن ژ، جریدة خبات، العدد (1085)، 5/7/2002.
(27) The Morning Post, January 27, 1847, Op. Cit.
(28)احمد محمد عبدالعال سليم، الامارات الكردية تحت الحكم العثماني ( 1514-1850)، مجلة الاداب والعلوم الإنسانية، مج 52، العدد 2، الدوريات المصرية، 2004، ص 694.
(29) Letter From Wright and Breath, The Missionary Herald, Vol. XLII, No. 11, November, 1846, p. 382.
(30)مالميسانژ، بدرخانيو جزيرة بوتان و محاضر إجتماعات الجمعية العائلية البدرخانية، ترجمة: شكور مصطفى، وزارة الثقافة، أربيل، 1998، ص 40.
(31)یوسف ئهحمهد مهنتك، بهدرخانییهكان مالباتێكی خهباتكار، چاپخانهی مناره، ههولێر، 2005، ل 8.
(32)سهڵاح محهمهد سهلیم هروری، میرگهها بۆتان د چاخێ میر بهدرخانێ...، ل 92.
(33)قوناغهكا نوی ژ چاكسازیێن دهولهتا ئوسمانی ب ناڤێ (تهنزیمات-The Tanzimat)، كو ڕامانا ئهوێ یا هاتی ژ (فهرمان و سیستهما)، دهسپێكر ل سالا 1839 لگهل هاتنا سولتان عبدالمجید یێ ئێكێ (1839-1861). ئارمانچێن ئهڤان چاكسازییا د (خط شریف جولخان 1839) و (خط همایون 1856) و دستورێ ئوسمانی یێ سالا 1876 دا هاتبوونه دهست نیشانكرن. ئارمانچا چاكسازڤانێن تهنزیماتا وهكی یێن بهری خو پارارستن ل سهر دهولهتا ئوسمانی ب رێكا بهێزكرنا دهستههلاتا ناڤهندی بوو، چاكسازڤانا د ئهڤێ ئارمانچێ دا ب رهنگهگی سهركهفتن ب دهستخوڤه ئینا. بنێره:
Malcolm Yapp, The Making of the Modern Near East 1792-1923, Routledge, 2014, Pp. 108-109.
(34) Hirmis Aboona, Assyrians, Kurds, and Ottomans: Intercommunal relations on the periphery of the Ottoman Empire. Cambria Press, 2008, p. 123;
ههروهسا بۆ پتر پێزانینا ل سهر بابهتێ رێكئێخستنا سیستهمێ باجا نوی بنیره: عثمان علي، الحركة الكردية المعاصرة دراسة تاريخية وثائقية 1833-1946، ط٣، مكتبة التفسير للنشر، أربيل، 2011، ص ص 51-52.
(35) Zanîngeha Adiyamanê and D. A. G. Rahman. "Ottoman Reforms and Kurdish Reactions in the19th Century." Nûbihar Akademî 1, no. 2 (2015): 47-74, p. 60.
(36) The Morning Post, January 27, 1847, Op. Cit.
(37)تقرير آر. دبليو ستيفنس نائب القنصل البريطاني في الموصل الى سفير حكومة بريطانيا العظمى، إسطنبول حول زيارة بدرخان في مقرة بالجزيرة 10/ تموز/ 1844، في عثمان علي، الكورد في الوثائق البريطانية...، ص 15.
(38)عثمان علي، الحركة الكردية المعاصرة...، ص 50.
(39) Daily News (London), January 07, 1847, Op. Cit.
(40) Maya Arakon, "Kurds at the Transition from the Ottoman Empire to the Turkish Republic." Journal of Social Sciences 8, no. 2, Turkish Policy Quarterly, (1995), p. 141.
(41) Daily News (London), January 07, 1847, Op. Cit.
(42) Ibid.
(43) Ibid.
(44) Daily News (London), February 26, 1847.
(45) Daily News (London), March 19, 1847.
(46) Ibid.
(47) Daily News (London), January 07, 1847, Op. Cit.
(48)عبدالفتاح علي يحيى و صلاح محمد سليم محمود، التمرد الآثوري ونهاية حكومة الامير بدرخان، مجلة كلية الآداب، مج 1، العدد 2، جامعة دهوك، 2000، ص 63؛ كریس كوچێرا، مێژووی كورد له سهددی 19-20 دا، وهرگێران: محمد ریانی، چ1، چاپخانهی كارون، تاران، 1369، ل 46؛ Martin Van Bruinessen, Agha, Shaikh and State: Social and Political Structures of Kurdistan. Zed books, 1992, p 179.
(49) Letter From Wright and Breath, Op. Cit, p. 380.
(50) Sabri Ates, "The End of Kurdish Autonomy The Destruction of the Kurdish Emirates in the Ottoman Empire.", Chapter. In The Cambridge History of the Kurds, edited by Hamit Bozarslan, Cengiz Gunes, and Veli Yadirgi, 73-103.Cambridge: Cambridge University Press, 2021, pp. 85-86.
(51)بلةج شير"وة، القضية الكوردية ماضي الكورد و حاضرهم، جمعية خويبون الكوردية الوطنية، النشرة الخامسة، بيروت، 1986، ص 51؛ سهڵاح محهمهد سهلیم هروری، میرگهها بۆتان...، ل 81.
(52)سعدي عثمان هروتي، المصدر السابق، ص 212.
(53) Letter From Wright and Breath, Op. Cit, p. 381.
(54) Daily News (London), January 26, 1855.
(55) Daily News (London), January 02, 1847.
(56)ئهڤ رۆژنامه ژلایێ (گریفس رایت- Griffith Wright) ل سالا 1754 یا هاتیه دامهزراندن وهك رۆژنامهكا حهفتییانه ژ چوار لاپهرا پێكدهات، و د بنیاتدا دهاته نیاسین ب (رۆژناما رایت لیدز ئینتلێجێنسهر- Wrights Leeds Intelligence)، و ل سالا 1790 دهاته زانین وهك ئورگانێ پارتا پارێزگار ل یوركشایرێ، پاشی رایتی ئهڤ رۆژنامه رادهستی كورێ خۆ كر، ئهڤێ رۆژنامێ جهێ خو دناڤ ههمی رۆژنامێن لیبرال و رادیكال گرتیه، بۆ پتر پێزانینا بنیره:
https://www.britishnewspaperarchive.co.uk/titles/leeds-intelligencer [Accessed 14th Sep. 2022].
(57) The Leeds Intelligencer, September 26, 1846.
(58)عثمان علي، الحركة الكردية المعاصرة..، ص 55.
(59) Daily News (London), January 06, 1847.
(60)كریس كوچێرا، ژێدهرێ بهرێ، ل 45.
(61) The Morning Post, January 27, 1847, Op. Cit.
(62)بۆ پتر پێزانینا ل دور ههڤپهیمانا پیرۆز و ئهندامێن وێ ژ میر و سهرۆك هوزێن كوردی و خالێن ئێگرتن ل سهر هاتیه درۆستكرن بنێره: سهڵاح محهمهد سهلیم هروری، میرگهها بۆتان...، ل ل 81-86.
(63)سعدي عثمان هروتي، المصدر السابق، ص 212؛ عثمان علي، الحركة الكردية المعاصرة...، ص 52.
(64)مالميسانژ، المصدر السابق، ص 42.
(65) Sabah Abdullah Ghalib, "The Emergence of Kurdism with Special Reference to the Three Kurdish Emirates within the Ottoman Empire 1800-1850." PhD Diss., University of Exeter, 2011, p. 163.
(66)جليلي جليل وآخرون، الحركة الكوردية في العصر الحديث، ترجمة: عبدي حاجي، ط2، مطبعة خاني، دهوك، 2012، ص 21.
It is the policy of the Journal of Duhok University to own the copyright of the technical contributions. It publishes and facilitates the appropriate re-utilize of the published materials by others. Photocopying is permitted with credit and referring to the source for individuals use.
Copyright © 2017. All Rights Reserved.