قهدرى جهمیل پاشا و بزاڤێن سیاسى یێن كوردى د كۆمارا توركیا دا (1923-1929)
Abstract
ئهڤ ڤهكۆلینه بۆ ژیان و ڕۆلێ سیاسى و رهوشهنبیرى یێ كهسایهتى یێ كورد قهدرى جهمیل پاشایى هاتیه تهرخانكرن، چونكه ئێك ژ كهسایهتیێن رۆلگێر بوویه د بزاڤا رزگارى خوازا نوى یا كوردیدا ل ههر چار پارچێن كوردستانێ، ب تایبهت ژى باكۆر و رۆژئاڤایێ كوردستانێ، ژ بهركو تا نوكه چ ڤهكۆلینێن زانستى ل دۆر ژیان و كهسایهتى و بزاڤ و چالاكیێن وى یێن سیاسى و رهوشهنبیرى نههاتینه نڤیسین مه ب فەر ديت ببيته ناڤونيشانێ ئەڤێ ڤەكۆلينێ.
د ئەڤێ ڤەكۆلينێدا هەول هاتيە دان چەند پرسەك بهێنە ئازراندن، و ب شێوەكێ راستەوخۆ يان نەراستەوخۆ بەرسڤ ل سەر هاتيە دان ژوانا: پەيوەنديا قەدرى جەميل پاشايى ب كومیتا ئازادى و ب سەرهلدانا شێخ سەعيد پیران ڤە، بەردانا قەدرى جەميل پاشايى ژ دادگەها ئيستقلال ل دياربەكرى، دويركرنا قەدرى جەميل پاشايى ژ دياربەكرى و کوچکرنا وى بۆ رۆژئاڤایێ كوردستانێ.
ڤەكۆلين ل دويڤ رێبازا ڤەكۆلينێن مێژوويى هاتيە نڤيسين، ب رێكا كومكرنا پێزانينا ژ ژێدەرێن گرێدای ب بابەتێ ڤەكۆلينێڤە و ب هويربينى و هۆشيارى سەردەرى دگەل هاتيە كرن ل سەر بنياتێ شرۆڤەكرنێ
Downloads
References
(2) دفترى نفوس، ولايە دياربكر، جلد (32)، ص 191.
(3)دلاوەر بەدرى جەميل پاشا دبێژيت: سروەت سافيا دبنەرتدا شەركەسى بوو، ژ بەر هێرشێن دەولەتا رۆسيا ل سەر دەولەتا ئۆسمانى، مالباتا وان كۆچى دياربەكر بووينە، دلاوەر ژ زاردەڤێ قەدرى جەميل پاشايى ڤەدگوهێزيت، كو ل سالا 1889ێ دەيكا وى هەڤژينى دگەل بابێ وى پێكئيناييە، ل وى دەمى ژيێ وى 19 سال بوون، ئانكو بۆ مە دياردبيت كو ژدايك بوويا سالا 1870ێ يە. چاڤپێكهفتن دگهل دلاوهر بهدرى جهمیل پاشا، دیاربهكر، 22 كانونا ئێكێ 2021.
(دلاوەر بەدرى جەميل پاشا: كورێ فۆئاد كورێ ئەحمەد جەميل پاشايە، ل سالا 1946ێ ل باژێرێ دەرباسيە ل رۆژئاڤايێ كوردستانێ ژ دايك بوويە، خواندنا خوە يا سەرەتايى ل باژێرێ حەلەب تمام كرييە، باوەرناما دەرمانسازيێ ل سالا 1970ێ ل زانكۆيا ديمەشقێ وەرگرتييە، دناڤبەرا سالێن 1975-1991ێ بوويە كارمەندێ چەندين كومپانيێن دەرمانان ل سوريا و سعوديێ، پاشان بۆ ماوەيى 6 سالان بوويە رێڤەبەرێ كارگەها دەرمانان ل حەلەبێ، پشتى بوويەرێن سوريايێ يێن سالا 2013ێ بەرەڤ دياربەكر ڤە چوويە، نوكە ل وێرێ دژيت)
(4)Türkiye Nüfusu, Diyarbakir Sur Ali Paşa, 25-12-2022, Sayfalar Cemil Paşa Ailesi, S.2.
(5) مالميسانيج، المصدر السابق، ص 205؛
Konê Reş, Malbata Cemil Pasa û Dr. Qasim Miqdad, Kovara Metin, 1993, L.60.
قهردى جهمیل پاشا ژ ترسا بارهدوخێن ئیمناهیى ل وهلاتىێ سۆریێ ناسناڤێ زنار سلوپى بكارئینایه. چاڤپێكهڤتن دگهل دلاوهر بهدرى جهمیل پاشا، دیاربهكر، 26 گولان 2022.
(6)Dr.Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Halep, 1952, S.185.
(7)Selahaddin Uğur Işık, Kadri Cemilpaşa’nın Kürt İsyanlarındaki Rolü, Sosyal Araştırmalar ve Davranış Bilimleri Dergisi, Volume:6, Issue: 12, Istanbul, 2020, S.399.
(8)زنار سلوپى، مسأله كردستان (60 عاماً من النضال المسلح للشعب الكردی ضد العبودیة)، تنقیح وتقدیم: د.عزالدین مصطفى رسول، بیروت، 1997، ص 16.
(9)رۆژناما كوردستان، ژمارە (93)، 11 رەزبەر 1325؛ زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 26.
(10)خهلیل خهیالى (1876-1946): ژ هۆزا مودانه یا ل قهزا موتكا ل باكورێ كوردستانێ، پێزانینێن دهستپێكى ل سهر ژیانا وى دكێمن، ل دوماهیكا سهدێ نوزدێ بهر ب ستهمبۆلى چوویه، ل ستهمبۆلێ دهست ب نڤیسینا رێزمانا كوردى كرییه و فهرههنگهكا كوردى دروستكرییه، زێدهبارى ڤێ چهندێ گهلهك كارێن دى كرینه، ئێك ژ دامهزرێنهرێن كۆمهلا تهعاون و تهرهقى یا كوردى 1908ێ یه، ل سالا 1910ێ قوتابخانا (كرد نموونه ابتدائیسى) ل ستهمبۆلێ ژ بۆ زاروكێن كورد دامهزراندییه، ههروهسا رۆلهكێ گرنگ د دامهزراندنا كۆمهلا هیڤى 1912ێ یا قوتابیێن كورد دا ههبوویه، ئێك بوو ژ دامهزرێنهرێن كۆمهلا تهعالى كوردستان 1918ێ، ل ستهمبۆلێ نڤیسینێن جورا جور د گوڤارێن كوریدا مینا رۆژى كورد و ههتاوى كوردا بهلاڤكرینه، ل سالا 1946ێ ل ستهمبۆلێ وهغهركرییه. بۆ پتر پێزانینان بنێره: هوكر طاهر توفیق، الألفباء الكوردیة بالحروف العربیة والحروف اللاتینیة نشوؤها و تطورها 1898-1932، دهوك، 2005، ص ص 23-32.
(11)كۆمهلا هیڤى: ل ستهمبۆلى ب پشكداریا قوتابیێن كورد ل پهیمانگهها (هالكى زراعهت عالى) هاتیه دامهزراندن، ههر ئێك عومهر جهمیل پاشا، قهدرى جهمیل پاشا، فوئاد تهمو و زهكى جرجیس زاده ب هاریكاریا خهلیل خهیالى، كو ل ئهوى دهمى بهرپرسێ ژمێریاریا پهیمانگههێ بوو، شیان كۆمهلا هیڤى رابگههینن، ل 27 تیرمهها 1912ێ رهزامهندییا فهرمى یا حكومهتێ وهرگرتیه بۆ كاركرنى، ژ بلێ بهرهگایى سهرهكى ل ستهمبۆلى كۆمهلا شیا چهند لقهكان ل دهڤهرێن جودا جودا ڤهكهت، گۆڤارا رۆژى كوردى و ههتاوى كورد زمانحالى كۆمهلى بوون. بۆ پتر پێزانینان بنێره: مالمیسانیژ، جڤاتا هێڤى تهلهبهیێ كوردان 1912-1922 یهكهم ڕێكخراوى یاسیایى تهلهبى كورد، وهرگێڕان: زریان ڕۆژههڵاتى، پێشهكى و پێداچوونهوهى: عهبدڵڵا زهنگهنه، سلێمانى، 2008.
(12) د.بلەج شيركو، القضيە الكردية ماضى الكرد و حاضرهم، القاهرة، 1930، ص 52؛ د.عبدالستار طاهر شريف، الجمعیات والمنظمات والأحزاب الكوردية في نصف قرن 1908-1958، الطبعە الثانيە، سليمانية، 2007، ص 63.
Hıdır Göktaş, Kürtler İsyan-Tenkil, İstanbul,1991, S.26; Deniz Ekici, Op.Cit, P.147.
(13)ئەكرەم جەميل پاشا، كورته ژیانا من، وهرگهراندن: ئهمهر دهوران، دیاربهكر، 2007، ل ل 19-20.
(14)مالميسانژ، جڤاتا هێڤى تەلەبەیێ کوردان 1912-1922 یەکەم ڕێکخراوى یاسیایى تەلەبى کورد، وەرگێڕان: زریان ڕۆژهەڵاتى، پێشەکى و پێداچوونەوەى: عەبدوڵلا زەنگەنە، سلێمانى، 2008، ل ل 196-198.
(15) زنار سلوپى، المصدر السابق، ص ص 43-44.
(16)Hesen Hişyar, Qedrî Cemîl Paşa, Wan Kovara Yekîtiya Nivîskarên Kurd, Swêd, Hjmar (6), 1993, L.9.
(17)شێخ سهعید پیران (1865-1925): كورێ مهحمود كورێ عهلى یه، ل گۆندێ پالۆ ژدایك بوویه، ژ نهمالهكا ئایینى و ل سهر رێبازا نهقشهبهندى نه، پشتى بابێ وى وهغهرا دۆماهێ دكهت شێخ سهعید جهێ بابێ خو دگریت و دبیته رێبهرێ رێبازا نهقشبهندى ل دهڤهرێ، پشتى گرتنا خالد بهگ جبرى بهرپرسیارهتى و رێبهریا سهرهلدانا 1925ێ دكهت. بۆ پتر پتر پێزانینان بنێره: د.كمال مظهر احمد، انتفاضة 1925 في كردستان تركيا، بيروت، 2001، ص 10 ومابعدها.
(18) مالميسانج، المصدر السابق، ص ص 99-102.
(19)كۆمەلا خۆيبوون: ل چريا ئێكێ 1927ێ ل بحمدون ل لۆبنان هاتييە دامەزراندن، ئەندامێن كۆمەلێن كوردى يێن هەر ئێك (رابوونا كوردان، ئازادى، تەعالى كوردستان...) بوونە ئەندامێن كۆمەلا خۆيبوون، بۆ پتر پێزانينان بنێرە: نيژيار نعمان باجلوري، الحركة القومية الكوردية التحررية في كوردستان تركيا 1927-1931، دهوك، 2007.
(20)بزاڤا ئاگرى داغ: ل سالا 1927ێ ب سەرپەرشتيا ئيحسان نورى پاشا و ئيبراهيم حەسكو تێلى بوو، ل دەڤەرا چيايێ ئارارات سەرهلدابوو، ئارمانجا رزگاركرنا كوردستانى بوو، تاكو سالا 1930ێ سەرهلدان بەردەوام بوو. بۆ پتر پێزانينان بنێرە: احسان نورى پاشا، مذكرات احسان نوري پاشا، ترجمە: عبدالستار قاسم كلهور، أربيل، 2008، ص 9 و مابعدها.
(21)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل ل 51-58.
(22)بوێهرێن عامودا بناڤێ تاوشا عامودا بهرنیاسه، ل سالا 1937ێ عامودا ژلایێ هێزێن فرهنسى ڤه هاته دورپێچكرن، پشتى هاتنا سهعید ئاغا ژ دیمهشقێ و پشتهڤانیا نشتیمان پهروهرێن سوریا، د ئهنجامدا شهرێ دناڤبهرا كورد و مهسیحیان دا پهیدا بوو، هێزێن فرهنسیا بۆ پشتهڤانیا مهسیحیان هێرش كره سهر عامودا و دورپێچكر، د ئهنجامدا گهلهك ژ مالێن كوردان هاته سوتن و دهربهدهر بوون. بۆ پتر پێزانینان ل سەر بویەرێن عامودا بنێرە: علی جزیرى، الکرد و کردستان کردستان سوریا (أنموذجا) بحث في ضوء منهجية الجغرافيتين السياسية و التاريخية، أربيل، 2017، ص ص 443-446.
(23)الجريدة الرسمية للجمهورية السورية، العدد (21)، 23 حزيران 1938، ص 693.
(24)كۆمارا كوردستان: ل 22ێ كانونا دووێ یا 1946ێ هاته راگههاندن، قازى محهمهد سهرۆكێ كۆمارێ بوو، حاجى بابه شێخ سهرۆك وهزیران بوو، كۆمار خودان حكومهت و ئالا و سرۆدا نشتیمانى و رۆژنامهیهكا تایبهت بوو، ژلایێ رۆسیا ڤه پالپشتى و پشتهڤانى لێ دهاته كرن، دهمێ ل دۆماهیكا 1946ێ رۆسیا هێزێن خو ژ ئاخا ئیرانێ ڤهكێشاین لهشكهرێ ئیرانێ ههولا ژناڤبرنا كۆمارێدا، كۆمار ل 17ێ كانونا ئێكێ یا 1946ێ هاته ژناڤبرن. بۆ پتر پێزانینان بنێره: هوزان سلیمان الدوسكي، جمهورية كوردستان دراسة تاريخية - سياسية، اربيل، 2005، ص 19 وما بعدها.
(25)جوزيف ستالين (1878-1953): ناڤێ وێ یێ دروست جوزێف فیساریۆنۆڤیتسه، ب ستالین هاتییه ناڤكرن، ل باژێرى جۆرى ل كۆمارا جورجیا ژدایك بوویه، خواندنا خو ل قوتابخانهیێن مهسیحى ل روسیا خواندیه، بهلێ خواندنا خو تمام نهكرییه، پتر ژ دهه سالان دناڤ بزاڤێن سیاسى دا كاركرییه، دناڤبهرا سالێن (1902-1917) بۆ باژێرێ سربیا هاتیه دویركرن. بۆ پتر پێزانینان بنێره: محمد صبیح ستالین، د.م، د.ت، ص 45 و مابعدها.
(26)د.عبدالفتاح علی یحیی البوتاني، وثائق عن الحركة القومية الكوردية التحررية ملاحظات تأريخية و دراسات أولية، اربيل، 2001، ص 111.
(27)مالميسانج، المصدر السابق، ص ص 209-212.
(28)خالد بهگى جبرى (1882-1925): كورێ مهحمۆدێ كورێ خالد بهگێ سهرۆكێ هۆزا جبرانه، ل دهڤهرا فارتۆ ل مۆشێ ژ دایك بوویه، خواندنا خو ل قۆتابخانا عهشائیرى خواندیه، ل سالا 1902ێ قۆتابخانا سهربازى تهمامكریه و ب پلا ئهفسهر دهرچوویه، دگهل هێزا هۆزا جبران بۆ دهڤهرێن فلهستینێ دهێته هنارتن، بۆ ماوهیێ پتر ژ 10 سالان ل وێرێ دمینیت، ل سالا 1913ێ سهرۆكاتیا هۆزا جبران ل جهێ بابێ خو وهردگریت، پشكدارى د شهرێ جیهانى یێ ئێكێدا كرییه و بهرپرسێ سۆارێن حهمیدى یێن هۆزا جبران بوو، ئێك ژ ئهندامێن كۆمهلا تهعالى كوردستان بوو، دامهزرێنهرێ كۆمیتا ئازادى 1921ێ بوو. بۆ پتر پێزانینان بنێره:
Seîd Veroj, Serokê Komîteya îstiqlal û Rizgarîya Kurdistanê: Xalid Begê Cibran (1882-1925), Kovara Bîr, 4 Nisan 2022. http://kovarabir.com/seid-veroj-seroke-komiteya-istiqlal-u-rizgariya-kurdistane-xalid-bege-cibran-1882-1925.
(29)مينا ئەندامێن كۆمەلەيێن (تەعالى كوردستان، تەشكيلاتى اجتماعى، هێڤى، ديمۆكرات، سوشياليستى كوردستان). بو پتر پێزانين بنێرە: سروە اسعد صابر، المصدر السابق، ص ص 169-172.
(30)Zinar Soran, Civata Azadiya Kurd (Kürt İstiklal Cemiyeti), Kovara Çira, Hejmar (1), Sal (1), 1995, LL.55-57.
(31)گهشبوونا بزاڤا نیشتمانى یا توركى یا بهرنیاس ب (بزاڤا كهمالى) بسهركردایهتیا مستهفا كهمال ئهتاتورك ل سالێن 1919-1923، كاریگهریا خو ل سهر ههمى ئهوان نهتهواندا كربوو ئهوێن دناڤ دهولهتا ئوسمانیدا دژیان و ژوانا كورد، و گهلهك ژ سهروك عهشیرهتێن كوردان ب درویشمێن ئهڤێ بزاڤا كهمالى هاتبوونه خاپاندن. بۆ پتر پێزانێن بنێره: قادر سلیم شمو، موقف الكورد من حرب الإستقلال التركیة (1919-1922)، دهوك، 2008.
(32)د. عبدالفتاح علي يحيي البوتاني، المصدر السابق، ص 487؛ محەمەد رەسول هاوار، كوردو باكورى كوردستان لەدواى شەرِى يەكەمى جيهانييەوە هەتا دواى شۆرِشى شێخ سەعيدى پيران، بەرگى دووەم، هەولێر، 2006، ل 262.
(33)قادر سليم شمو، المصدر السابق، ص 167.
(34)د. عبدالفتاح علي يحيي البوتاني، المصدر السابق، ص 487.
(35)Dr.Nuri Dersimi, Eyni Eser, S.185.
(36)رۆژناما كوردستان: زمان حالێ حزبا ديمۆكراتا كوردستان هەروەسا زمان حالێ حكومەتا كوردستان 1946ێ بوو، ئێكەم ژمارە ل 11 كانونا دووێ 1946ێ هاتييە چاپكرن بەرى راگەهاندنا كۆمارا كوردستان، 92 ژمارە ژى هاتيينە چاپكرن، دۆماهێك ژمارە ل 3 چريا ئێكێ 1946ێ هاتييە بەلاڤكرن، سەيد محەمەد حەميدى سەرنڤيسەرێ رۆژنامەيێ بوو، ل سەر قەبارێ لاپەرێ (A3) و هەر حەفتيێ سێ ژمارە ژێ دهاتنە چاپەكرن، دەنگ و باس و ئاگەهدارى و بانگەوازى و گۆتار گرێدايى كۆمارێ تێدا دهاتنە بەلاڤكرن. بۆ پتر پێزانينا بنێرە: محمد عباس حميد، رۆژناما كوردستان زمانحالێ حزبا ديموكراتى كوردستان - ئيران 11 كانوونا دووێ - 3 چرييا ئێكێ 1946 ڤەكۆلينەكا مێژوويى، زاخو، 2019، ل ل 57-76.
(37)دكتور فۆئاد (1887-1925): ل دياربەكر ژ دايك بوويە، خواندنا خو يا سەرەتايى ل دياربەكر تمام كرييە، دەرچوويێ كۆلێژا سەربازيا نوژدارى ل ستەمبۆلە، ماوەيەكى ل ئەوروپا ماييە، ئەندامێ كۆمەلا تەعالى كوردستان بوو، ل دياربەكرێ كارێ نوژدارى كرييە، ئێك ژ دامەزرێنەرێن لقى پارتا ئازادى ل دياربەكر بوو، پشكدارى د سەرهلدانا شێخ سەعيد پيراندا كرييە، ئێكەم كەس بوو هاتييە دادگەهكرن و پاشان هاتييە ب دارڤەكرن. بۆ پتر پێزانينان بنێرە:
İbrahim Sever Işık, A’dan Z’ye Kürtler Kişiler-Kavramlar-Kurumlar, Altinci Baskı, İstanbul, 2019, S.160.
(38)باڤێ توژو (؟-1925): ناڤێ وى يێ درۆست محەمەد تەوفيق حەجى عەبدى يە، ل دياربەكر ژ دايك بوويە، سالا ژ دايك بوونا وى نەديارە، خواندنا خو يا سەرەتايى و ئامادەيى ل دياربەكر تمام كرييە، ل دادگەها دياربەكر وەك فەرمانبەر كار كرييە، پلا پارێزەتيێ وەرگرتييە پشتى د ئەزمۆننێن پارێزەتيێدا دەرچوويى، ئێك ژ دامەزرێنەرێن كۆمەلا تەعالى كوردستان 1918ێ ل دياربەكرى يە، نڤێسەرێ گۆڤارا گازى 1919ێ و سەرپەرشتێ بەلاڤۆكێن كۆمەلێ بوو، نڤيسنێن خو ل بن ناڤێ باڤێ توژو نڤيسينە لەورا ب ئەوى ناڤى هاتييە نياسين، ژ بەر هەلويستێ وى يێ كوردينێ سێ جاران هاتييە گرتن، ژ بەر پشكداريا وى د سەرهلدانا شێخ سەعيد پيراندا دهێتە گرتن، ب بريارا دادگەهێ ل سالا 1925ێ دهێتە ب دارڤەكرن. بۆ پتر پێزانينان بنێرە:
Yusuf Serhat Bucak, Mehmet Tevfik Haci Ahdî (Bavê Tujo), Kovara Yekitiya Huquqnasên Kurdistanê, Hejmara (1), Sebat 1998, LL.13-15.
(39)رۆژناما كوردستان، ژمارە (93)، 11 رەزبەر 1325.
(40)سروە اسعد صابر، المصدر السابق، ص 169؛ د.عبدالستار طاهر شريف، المصدر السابق، ص 62.
(41)پێناسه ئهڤێ كهسێ د ژێدهرێن بهردهستدا نههاته دیتن.
(42)Hesen Hişyar, Jêderê berê, L.9.
(43)قاسم جەميل پاشا (1874-1928): كورێ ئەحمەد جەميل پاشايى يە، ل دياربەكر ژ دايك بوويە، سەرپەرشتيا كاروبارێن مالباتێ يێن چاندنێ دكر، پشتى دامەزراندنا كۆمەلا تەعالى كوردستان ل سالا 1918ێ ل دياربەكر ژ لايێ كورێ وى ئەكرەم ڤە، چەندين هاريكاريێن دارايى پێشكێشى ئەڤێ كۆمەلێ دكەت وەك دابينكرنا جهێ كۆمەلێ، هەروەسا دانا پارەيێ كرينا چاپخانا كۆمەلێ، ژ بەر زێدەبوونا ئەندامێن كۆمەلێ وەك سەرۆكى كۆمەلێ دهێتە هەلبژارتن، لەورا دناڤبەرا وى و مستەفا كەمالدا چەند نامە دهێنە هنارتن، ل سالا 1928ێ ل ستەمبۆلێ وەغەرا دۆماهيێ دكەت و ل وێرێ دهێتە ڤەشارتن. بۆ پتر پێزانين بنێرە: مالميسانيج، المصدر السابق، ص ص 213-215.
(44)ئەكرەم جەميل پاشا (1891-1975): كورێ قاسمێ كورێ ئەحمەد جەميل پاشاييە، ل سالا 1891ێ ل دياربەكر ژ دايك بوويە، خواندنا خوە ل ستەمبۆلێ و جنێف تمام كرييە، ئێك ژ دامەزرێنەرێن كۆمەلا هيڤى يا قۆتابيێن كورد 1912ێ بوو، پشكدارى شەرێ جيهانێ يێ ئيكێ بوويە، دگەل مێجەر نوئێل، كاميران بەدرخان و جلادەت بەدرخانى گەشتەك دناڤا كوردستانێ دا ئەنجام دايە، ئێك ژ دامەزرينەرێن كۆمەلا (تشكيلاتى جڤاكى كوردى) بوو، ل سەر دەمێ شورەشا شێخ سەعيد پيران دهێتە گرتن و پاشان ژ دياربەكر دهێتە دويرئێخستن، ل سالا 1929ێ ل سوريا پشكدارى كۆمەلا خۆيبوون دبيت، ل سالا 1962ێ ل گەل رۆژنامەڤانێ ئەمريكى (دانا ئادامز سميس) وەك وەرگێر بەرەڤ باشوورێ كوردستانێ هاتييە، ل سالا 1975ێ ل سوريايێ وەغەركرييە، بۆ پتر پێزانينان بنێرە: مالميسانيج، المصدر السابق، ص ص 154-173.
(45)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 73.
(46)مالميسانيج، المصدر السابق، ص 205.
(47)Mesut Yeğen, İngiliz Belgelerinde Kürdistan 1918- 1958, Ankara, 2012, SS.158-165.
(48)قادر سليم شمو، المصدر السابق، ص 170.
(49)د.بلەج شيركو، المصدر السابق، ص 78؛ سروه اسعد صابر، المصدر السابق، ص ص 262-263.
(50)د.كمال مظهر احمد، المصدر السابق، ص ص 50-51.
(51)م.أ.هسرتيان، كردستان تركيا بين الحربين، ترجمة: د.سعدالدين ملا و باڤى نازى، بيروت، 1987، ص ص 69-70.
Hesen Hişyar, Dîtin û Bîrhatinên Min 1914-1983, Beyrût, 1993, LL.247-253.
(52)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 102.
(53)شێخ سەعيد (1865-1925): سەعيد كورێ مەحمود كورێ عەلى يە، ل گۆندێ پالۆ ژدايك بوويە، ژ بنەمالەكا ئايينى و ل سەر رێبازا نەقشەبەندى نە، پشتى بابێ وى وەغەرا دۆماهێ دكەت شێخ سەعيد جهێ بابێ خو دگريت و دبيتە رێبەرێ رێبازا نەقشبەندى ل دەڤەرێ، پشتى گرتنا خالد بەگ جبرى بەرپرسيارەتي و رێبەريا سەرهلدانا 1925ێ دكەت، پشتى سەرهلدان ژناڤدچيت ل 29 حوزيرەانا 1925ێ دهێتە دارڤەكرن. بۆ پتر پێزانينان بنێرە: د.كمال مظهر احمد، المصدر السابق.
(54)وديع جويده، الحركة القومية الكرديە نشأتها وتطورها، بيروت، 2013، ص 484.
(55)فەهمى فۆرات (1887-1967): ب ناڤێ فەهمى بلال دهێتە نياسين، ل باژێرێ لێجە سەر ب دياربەكر ژدايك بوويە، خواندنا خو ل جزيرێ تمامكريە، ل باژێرێ لێجە بوويە فەرمانبەرێ رێڤەبەريا خانو و بەران، ل سالا 1925ێ پشكدارى سەرهلدانا شێخ سەعيدى بوويە، ب نڤيسەرێ سەرهلدانێ دهێتە نياسين، پشتى سەرهلدانا شێخ سەعيد ژناڤچوويى بەرەڤ باشوورێ كوردستانێ چوويە، ل سالا 1935ێ دووبارە ڤەدگەريتە توركيا و دهێتە دويكرن ژ بۆ ستەمبۆلى، تاكو وەغەرا دووماهيێ دكەت ل وێرێ دمينت. بۆ پتر پێزانينان بنێرە:
İbrahim Sever Işık, Eyni Eser, SS.104-105.
(56)فەهمى فۆرات سەرەدانا دياربەكرێ دكەت؛ چونكە كێشەكا ئەردى هەبوو و ئەو كێشەيە گەهشتبوو دادگەهێ. بۆ پتر پێزانيان ل سەر سەرەدانا وى بۆ دياربەكر بنێرە:
Mele Xalid, Fehmî Firat Kîye?, Kovara Bîr, Hejmar (7), Diyarbekir, 2007, LL 221-217.
(57)Tahsin Sever, 1925 Hareketi Azadî Cemiyetî, İstanbul, 2010, SS.200-201.
(58)م.أ.هسرتيان، المصدر السابق، ص ص 73-74.
(59)م.س.لازاريف واخرون، تاريخ كوردستان، ترجمة: د.عبدى حاجي، دهوك، 2006، ص 219.
(60) زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 102.
(61)مالميسانيج، المصدر السابق، ص 99.
(62)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل 50.
(63)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 102.
(64)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل 50.
(65)مالميسانيج، المصدر السابق، ص 100.
(66)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 102.
(67) المصدر نفسە.
(68)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل 50.
(69)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 102.
(70)م.أ.حەسرەتيان، راپەرِينى كوردان ساڵى 1925، وەرگێران: جەلال دەباغ، چاپى دووەم، هەولێر، 2006، ل ل 32-52.
(71)د.كمال مظهر احمد، المصدر السابق، ص 57.
(72)Naci Kutlay, Anılarım, İstanbul, 1998, S. 221.
(73)مالميسانيج، المصدر السابق، ص ص 100-101؛
Cemalettin Canlı ve Halil İbrahim Uçak, Hattın Dört Yanında Cemilpaşazadeler, Ankara, 2012, S.241.
(74)پشكەكە ژ تیپا لەشكەرێ دوو يێن هێزێن هشكاتيێن توركى يە، ل سالا 1921ێ هاتبوو دامەزراندن، بنگەهێ وان يێ سەرەكى ل دياربەكرێ يە، كارێ ئەڤێ فەيلەقى پاراستنا دەڤەرێن شرنەخ، ئورفا، سێرتێ بوو.
(75)Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve şark İstiklâl Mahkemesi, İstanbul, 2002, S.151.
(76)صدك ساعت، برنجى سنە، نومرو (30)، 14 نيسان 1925.
(77)Ahmet Süreyya Örgeevren, Eyni Eser, 2002, S.151.
(78)Kerem Serhedî, Serhildana Şêx Seîd Zabitnameyên Dadgeha Îstîqlalê ya Şerqê, Diyarbakir, 2021, L.26.
(79)جمهوريت غزته، سنە (2)، نومرو (371)، 20 مايس 1925.
(80)شێخ سەعيد د دانپێدانێن خودا ول دەمێ بەرسڤدانا چەند پرسياران ئاماژەيێ ب ناڤێ مالباتا جەميل پاشايى دكەت، د بەرسڤا پرسيارەكيێ دا دبێژيت: "... پرسيار: وە چ ئاگەهـ ژ دياربەكر هەبوو، بەرسڤا شێخ سەعيد: مەزانى كو پێنچ كەس ژ مالباتا جەميل پاشايى بەر سەرهلدانێ هاتيينە گرتن...". بۆ پتر پێزانينان بنێرە:
Kerem Serhedî, Jêderê berê, LL.19-20.
(81)Ahmet Süreyya Örgeevren, Eyni Eser, S.151.
(82)Kerem Serhedî, Jêderê berê, LL.41-42.
(83)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 109.
(84)المصدر نفسە، ص ص 109-110.
(85)Cemalettin Canlı ve Halil İbrahim Uçak, Eyni Eser, S.246.
(86)جمهوريت غزته، سنە (2)، نومرو (379)، 28 مايس 1925.
(87)عەلى سائب بەگ (1885-1939): ل رەواندۆز ژدايك بوويە، دەرچوويێ كۆلێژا سەربازى يە، پشكداريێ د شەرێ جيهانى يێ ئێكێدا كرييە، پشتى بدۆماهيك هاتنا شەرێ پشكدارى كۆمەلێن پاراستنا ئەنادولێدا كرييە، ب بريارا كەمال مستەفا بەرپرسايەتا پاراستنا ئۆرفا وەرگرتييە، بوويە ئەندامێ جڤاتا مەزن يا توركيا وەك نوينەرى دەڤەرا ئۆرفا، بەرپرسايەتيا دادگەها ئيستقلال يا دياربەكرێ كرييە، ل سالا 1926ێ ئەندامەتيا پەرلەمانى وەرگرتييە ڤە، ل سالا 1934ێ ژ لايێ مستەفا كەمال ڤە ب ناسناڤێ يورساڤاچ هاتييە خەلاتكرن، ل ئەدەنا مرييە. بۆ پتر پێزانينان بنيرە:
Ahmet İlyas, Milli Mücadelede Önemli bir Şahsiyset: Ali Saip Ursavaş, Turkish Studies, Volume (10/9), 2015, SS.238-243.
(88)Kerem Serhedî, Jêderê berê, L.666.
(89)جمهوريت غزته، سنە (2)، نومرو: (403)، 21 حزيران 1925.
(90)وقت يومى غزته، نومرو (2687)، 21 حزيران 1925.
(91)رۆژناما كوردستان، ژمارە (93)، 11 رەزبەر 1325.
(92)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص ص 110-111.
(93)جريدە العراق، العدد (1562)، 23 حزيران 1925.
(94)وقت يومى غزته، نومره (2689)، 24 حزيران 1925.
(95)İlhami Aras, Adim Şeya Sait, İstanbul, 1992, S.105.
(96)Kerem Serhedî, Jêderê berê, LL.99-103.
(97)حاكميت ميليه، نومرو (1463)، 29 حزيران 1925؛
Kerem Serhedî, Jêderê berê, LL.125-127.
(98)Ahmet Süreyya Örgeevren, Eyni Eser, S.278.
(99)رۆژناما كوردستان، ژمارە (93)، 11 رەزبەر 1325.
(100)سالح زەكى بەگ ساحبقەران (1886-1941): ل باژێرێ هەلەبچە ژدايك بوويە، خواندنا خو يا دەستپێكێ ل باژێرى سلێمانيێ خوانديە، خواندنا ئامادەيى ل بەغدا تمامكريە، كۆلێژا سەربازى ل ستەمبۆلێ خوانديە و ب پلا ئەفسەر دەرچوويە، پشكدارى د شەرێ جيهانى يێ ئێكێ دا كرييە، كارگێريا هەوالگێريا لەشكەرى ل دياربەكر كرييە، پشكدارى د حكومەتا شێخ مەحمودێ حەفيددا كريە، گەلەك پلەيێن كارگێرى وەرگرتينە. بۆ پتر پێزانينان بنيرە: جمال بابان، اعلام كرد العراق، اربيل، 2006، ص ص 402-403.
(101)زيا جەميل پاشا (1873-1943): كورێ ئەحمەد جەميل پاشاييە، بناڤێ زيا قەراقۆچ دهێتە نياسين، خواندنا خو ل قۆتابخانا شەهناسى تمامكريە، ل موتصەرەفيا هۆزا وەك فەرمانبەر كاركريە، ل سەردەمێ شەرێ جيهانى يێ ئێكێ ژ بو دان و ستاندنێن دگەل هێزێن رووسيا هاريكارى و پشتەڤانيا سەيد رزاى كرييە، ل دياربەكر پەيوەنديێن بهێز دگەل مستەفا كەمال هەبوون و هاريكاريێن داراريى پێشكێشى وى كرينە، پشتى سەرهلدانا شێخ سەعيد پارهیى فرۆكەيەكێ ب ديارى دايە لەشكرێ توركيا، ژلايێ ئێكەتيا فرۆكەڤانيا يا توركيا ب مەداليا فرۆكەڤانى هاتيە خەلاتكرن، ل سالا 1936ێ دگەل ئەندامێن مالباتێ بۆ جێرسۆن دهێتە دويركرن، تاكو وەغەردكەت ل وێرێ دمينت. بۆ پتر پێزانيان بنيرە: مالميسانيج، المصدر السابق، ص 267.
(102)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 111.
(103)پشتى ژناڤبرنا سهرهدانا شێخ سهعیدى پیران 1925ێ، حكومهتا توركیا ل سالین (1925-1926)، نیزیگى (206) گوند ویرانكرن، ههروهسا (8758) هزار خانیى هاتنه سوتن و (15) هزار زارۆك و ژن هاتنه گوشتن. بۆ پتر پێزانینان بنێره: م.أ.هسرتيان، المصدر السابق، ص ص 140-142.
(104)وديع جويدە، المصدر السابق، ص 491.
(105)م.س.لازاريف وآخرون، المصدر السابق، ص 221.
(106)Ahmet Süreyya Örgeevren, Eyni Eser, S.128.
(107)محمود الدرە، القضيە الكردية، الطبعە الثانية، بيروت، 1966، ص 104.
(108)د.حامد محمود عيسى، المشكلة الكردية في الشرق الاوسط منذ بدايتها حتى سنە 1991م، 1992، ص 265؛ د.بلەج شيركو، المصدر السابق، ص ص 87-88.
(109)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 112.
(110)Cemalettin Canlı ve Halil İbrahim Uçak, Eyni Eser, S.259;
ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل 51.
(111)مالباتا جەميل پاشايى بۆ ئێكەم جار ل سالا 1926ێ هاتيە دويكرن، ل سالا 1936ێ پشتى سەرهلدانا دێرسمێ بۆ جارا دوويێ هاتيە دويركرن. بۆ پتر پێزانينان بنێرە: مالميسانيج، المصدر السابق، ص ص 108-111.
(112)بۆردۆ: باژێرەكێ ب سەر پارێزگەها قۆنيا ڤە يە، دگەڤيتە باشوورێ رۆژئاڤايى توركيا.
(113)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 112.
(114)مالميسانيج، المصدر السابق، ص 108.
(115)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 113.
(116)المصدر نفسە.
(117)روهات آلاكوم، خويبون و ثورە آگرى، مراجعة: شكور مصطفى، بيروت، 1999، ص 20 و مابعدها.
(118)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 124.
(119)روهات آلاكوم، المصدر السابق، ص 52؛ محمد ملا احمد، جمعية خويبون و العلاقات الكردية - الارمنية، بيروت، 2000، ص 53.
(120)Hesen Hişyar, Qedrî Cemîl…, L.9.
(121)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 126.
(122)پشتى ههولێن ڤهكولهرى، چ پێزانێن بدهست نهكهڤتن.
(123)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 126.
(124)روهات آلاكوم، المصدر السابق، ص 42؛ نژيار نعمان باجلوري، المصدر السابق، ص ص 98-99.
(125)Osman Sebrî, Bîranînên Osman Sebrî (1905-1993), Komkirin û Amadekirin: Dilawerê Zengî, Beyrût, 2005, LL.120-121.
(126)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 127.
(127)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل 51.
(128)زنار سلوپى، المصدر السابق، ص 127.
(129)فۆئاد قەدرى (1921-1993): كورێ مەمدوح جەميل پاشاييە، دەمێ قەدرى جەميل پاشا چوويە رۆژئاڤايێ كوردستانێ دگەل خو دبەت و ددانيتە سەر ناڤێ خو، خواندنا خو ل سوريا تمامكريە، ل سالا 1954ێ بوویه نوينەرێ پەلەمانێ سوريا، ئەندامێ پارتا شيوعى يا سورى بوو، پشتى وەرگرتنا ئەردێ مالباتێ ل سالا 1966ێ دەست ب كارێ بازرگانێ كريە، ل سالا 1993ێ ل مۆسكۆ وەغەرا دووماهيێ كرييە. بۆ پتر پێزانينان بنێرە:
Hesen Hişyar, Qedrî Cemîl…, L.11.
(130)مالميسانج، المصدر السابق، ص 203.
(131)ئەكرەم جەميل پاشا، ژێدەرێ بەرێ، ل ل 51-52.
It is the policy of the Journal of Duhok University to own the copyright of the technical contributions. It publishes and facilitates the appropriate re-utilize of the published materials by others. Photocopying is permitted with credit and referring to the source for individuals use.
Copyright © 2017. All Rights Reserved.